مظاهر گودرزی روزنامه نگار: گروه اجتماعی: وقتی انسان زمین را می‌لرزاند؛ لرزه‌هایی که نه برای عوامل طبیعی بلکه به‌دلیل کنش و واکنش انسان‌ها رخ می‌دهد، به این بخش از صحبت‌های مهدی زارع استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله توجه کنید: «انسان مداخله بزرگی در محیط زیست انجام داده است، مانند ساختن سد تریگورژ (Three Gorges Dam) در چین، که در سال 2005 آبگیری شد و سه سال بعد در سال 2008 زلزله‌ای در آن منطقه رخ داد، مقالاتی منتشر شده است که آبگیری سد تحریکی بوده برای وقوع زلزله سال 2008 در سیچوآن، آن هم با بزرگای 7.8 که حدود 800 هزار نفر هم کشته داد.»
زارع دراین‌باره ادامه می‌دهد: «یکی دیگر از این مداخله‌های انسانی در وقوع زلزله به گرم شدن زمین توسط انسان برمی‌گردد، گرمایی که سبب ذوب شدن یخ‌ها و باربرداری از روی گسل‌ها می‌شود تا آنها تحریک شوند و احتمال وقوع زلزله افزایش پیدا کند، مثلاً در زلزله سال 2015 نپال ذوب شدن یخ‌های هیمالیا جزو اولین نظرهایی بود که مطرح شد.»
به‌گفته زارع «برداشت وسیع آب‌های زیرزمینی و مواجهه با پدیده فرونشست یکی دیگر از انواع مداخله‌های انسانی است که سبب‌ساز تحریک گسل‌ها برای وقوع زلزله می‌شود.»
او می‌گوید: «به نظر ما زلزله 29 آذر سال 1396 در ملارد واقع در غرب تهران به‌دلیل برداشت وسیع آب‌های زیرزمینی بوده است، فرونشست زمین در این منطقه گسل‌ها را برای وقوع زلزله تحریک کرد. بنابراین آن‌چه از مداخله انسانی برای وقوع زلزله در ایران اهمیت دارد به خشکسالی، حذف آب‌های زیرزمینی و خشک شدن دریاچه‌ها برمی‌گردد.»
دلیل زمین‌لغزش سال 98 چه بود؛ طبیعت یا انسان؟
همان‌طورکه گفته شد مداخله انسان‌ها می‌تواند سبب‌ساز وقوع حوادث طبیعی شود که تا پیش از این همه خیر و شر آن به‌عهده طبیعت بود، اما حالا انسان‌ها هم تبدیل به عوامل جدی در بروز حوادث طبیعی شده‌اند، حوادثی چون زلزله و البته رانش زمین، به‌تازگی مقاله‌ای منتشر شده که نشان می‌دهد زمین‌لغزشی که در سال 1398 در بخش‌هایی از استان سمنان رخ داد نتیجه مداخله انسانی بوده است، مداخله‌ای که باز هم پای متهم همیشگی یعنی سد سازی را به ماجرا باز می‌کند.
هشتم فروردین سال 1398 تصاویری از روستای حسین آباد کالپوش در شهرستان شاهرود در استان سمنان منتشر شد که نشان دهنده تخریب خانه‌ها بود، رانش زمین خسارت‌هایی به بیش از 300 واحد روستایی وارد کرد. خیلی‌ها به‌دنبال دلیل این زمین‌لغزش بودند، آن روزها مهدی معتق، استاد مرکز علوم تحقیقات زمین و دانشگاه لایبنیتزهانوفر آلمان، در یادداشتی برای خبرآنلاین نوشت: «قسمت اعظمی از این روستا در یک پهنه لغزشی در مجاورت شمالی سد کالپوش قرار دارد. این سد در اواخر دی ماه 91 با حضور رئیس جمهور وقت آن دوران با هدف تأمین آب شهرهای میامی، شاهرود و روستاهای اطراف آن آبگیری شد. پهنه لغزشی مجاور سد دربهار 98 فعال شد، این‌که چه عاملی سبب تشدید این حرکت در سال 98 شده نیاز به کمی بررسی دقیق‌تر دارد. با این حال مشاهدات صحرایی اولیه که در تاریخ 8 مرداد 98 شواهد بسیار جالبی پیرامون علت تشدید فعالیت زمین لغزش ارائه می‌کند.»
معتق در بخشی از آن یادداشت توضیح داد: «هنوز آثار بسیار متعددی از تراوش آب به بدنه لغزشی که در مجاورت شمالی سد کالپوش قرار دارد، به وضوح قابل مشاهده است، تعدد بسیار فراوان این تراوشات آن هم در فصل تابستان این ظن افراد محلی که منبع آنها ناشی از نفوذ آب سد به دامنه لغزش است را بیش از گذشته تقویت می‌کند، این تراوشات می‌توانند به عنوان یک عامل تحریک کننده مهم باعث تشدید فعالیت این پهنه لغزشی باشند.»
حدسی که به یقین تبدیل شد
همان‌طور که استاد مرکز علوم تحقیقات زمین و دانشگاه لایبنیتزهانوفر آلمان در 14 مرداد 1398 نوشت، آبگیری سد در منطقه کالپوش سبب بالا رفتن تراوش آب به بدنه لغزشی زمین شده و آن را برای یک رانش منجر به خسارت تحریک کرده است، حدسی که حالا به یقین تبدیل شده و مقاله‌ای راجع به آن منتشر شده است.
در یک مقاله تحقیقاتی جدید که در مجله زمین شناسی مهندسی (Engineering Geology) به‌چاپ رسیده محققان با بررسی دو دهه تصاویر ماهواره‌ای از نقش تحریک کننده و ویرانگر سد کالپوش درافزایش چشمگیر مخاطرات زمین لغزش در مناطق اطراف سد خبر می‌دهند. درهمین‌باره مهدی معتق، که هدایت و سرپرستی این کار تحقیقاتی را بر عهده داشت به خبر آنلاین می‌گوید: «مطالعات ما با بررسی دو دهه تصاویر ماهواره‌ای به وضوح نشان می‌دهد که زمین لغزش قدیمی در مجاورت سد که در سال 98 فاجعه آفرید قبل از احداث سد هیچ‌گونه فعالیت و حرکتی نداشته است. منتهی بعد از ایجاد سد و آبگیری آن، این زمین لغزش قدیمی که درخارج دریاچه سد و مجاورت شمالی آن قرار گرفته، به‌طرز چشمگیری فعال شده و همزمان با افزایش سطح و حجم مخزن، سرعت حرکت این زمین لغزش نیز به مرور زمان بیشتر و بیشتر شد.»
او بیان می‌کند: «مناطق شیب داری که اینگونه در اثر فعالیت و ساخت و سازهای انسانی فعال می‌شوند باید به سرعت مورد توجه قرار گیرند. در این مواقع یا باید عملیات پایدارسازی شیب برای آنها صورت بگیرد یا باید مناطق مسکونی واقع در آنها و مجاورت‌شان جهت کاهش ریسک مخاطره زمین لغزش تخلیه شوند. چراکه اینگونه مناطق پتانسیل بسیار بالایی دارند تا با کوچکترین تاثیری از عوامل تکتونیکی یا شرایط آب و هوایی ناگهان به‌صورت مخرب و ویران کننده حرکت کرده و خسارات جانی و مالی فراوان ایجاد کنند.»
زمین لغزش به مثابه اسلحه آماده شلیک
معتق ادامه می‌دهد: «این نوع زمین لغزش‌ها مانند اسلحه‌های آماده شلیک هستند که جهت تخریب و کشتار فقط لازم است ماشه آنها کشیده شود. این ماشه برای یک منطقه شیب‌دار فعال می‌تواند یک بارش یا حتی یک زلزله کوچک باشد. در چنین مواقعی متاسفانه دیده شده خیلی از مسئولین فقط همان عامل نهایی بارش را مورد توجه قرار می‌دهند و نقش تخریبی عوامل انسانی که در طول سال‌ها پایداری و ثبات مناطق شیب دار را هدف قرار داده و به آن آسیب رسانده‌اندِ کاملاً مورد غفلت قرار می‌گیرد.»
استاد مرکز علوم تحقیقات زمین و دانشگاه لایبنیتزهانوفر آلمان می‌گوید: «این دقیقاً همان مساله‌ای است که در حسین آباد کالپوش استان سمنان اتفاق افتاد. مانند سیل‌های اخیر ایران که عده‌ای همه چیز را به آسمان و بارش نسبت می‌دهند، در حسین آباد کالپوش هم عده‌ای سعی کردند همه چیز را به ابر و باد و ماه و خورشید و بارش‌های فرودین نسبت دهند. این در حالی‌ست که عامل اصلی که زمین لغزش قدیمی روستای کالپوش را حتی از سال‌های قبل ازبارش‌های فروردین 1398 فعال و آنرا مستعد رانش مخرب کرده بود، سدی بود که بصورت کاملاً غیر کارشناسی آنهم در یک منطقه مستعد زمین لغزشی طراحی شد و بخاطر یکسری اهداف پوپولیستی توسط رییس جمهور وقت در سال 1391 سریع افتتاح گردید.»