محمدحسین سیف اللهی مقدم روزنامه نگار: بر اساس آمار رسمی، در بازه 5 ساله 75 هزار نفر بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند. این در شرایطی است که طبق پژوهش‌های انجام شده در تهران تراکم ساختمانی یکی از عوامل تعیین‌کننده در ایجاد آلودگی هوا بوده و پایه‌گذار این بلندمرتبه‌سازی، انحصار زمین و عدم گسترش محدوده شهری است.طبق تحقیقات دانشگاه‌های علوم پزشکی کلانشهرها، عوامل اصلی آلاینده برای شهرهای مختلف، بسته به میزان صنعتی بودن، تعداد وسایل حمل و نقل و مسائل خاص هر شهر، متفاوت است.برای مثال در قم و شیراز، سهم منابع ثابت شامل کارخانه‌ها، کارگاه‌ها و نیروگاه‌ها به ترتیب 96 و 85 درصد و در تهران و اهواز 41 و 28 درصد است. اما در تهران یک عامل محلی در کنار دیگر عوامل آتش آلودگی هوای این کلان‌شهر را شعله‌ورتر کرده است. برج سازی در غرب تهران منطقه‌ای که به عنوان ریه‌های این کلان‌شهر به حساب می‌آید، شرایط مدیریت سلامت هوا را در تهران پیچیده‌تر کرده است. عاملی که بارها از زبان کارشناسان شنیده شده اما هیچ راهکار تأثیرگذاری که ناظر بر آن باشد مطرح نشده است.
طبق پژوهش‌های انجام شده بلندمرتبه‌سازی مخصوصاً در غرب تهران یک عامل تعیین کننده در کاهش کیفیت هوا است. اما می‌توان رد پای دیگر متهمان این فاجعه زیستی را در سیستم حمل‌ونقل و جانمایی اشتباه صنایع و مسائل نظیر آن جست‌وجو کرد. در گزارش مرکز پژوهش‌ها در این مورد آمده است که خودروها، موتورسیکلت‌ها و سیستم حمل‌ونقل عمومی، مصرف انرژی در صنایع و بخش خانگی، پایانه‌های مسافربری و جایگاه‌های سوخت، الگوی نامناسب توسعه شهری و توسعه نامتوازن شهرها از عوامل آلودگی هوا و تشدید آن هستند.
نکته مهمی که در گزارش مرکز پژوهش‌ها با عنوان «بررسی مطالعات منشأ یابی آلودگی هوا در کشور به همراه ارائه راهکارهای بهبود» بر آن تاکید شده، آن است که سهم‌بندی منابع نامبرده درمکان‌های جغرافیایی مختلف گوناگون است. آنچه مشخصاً درباره تهران صدق می‌کند آن است که 47 درصد از غلطت مواد آلاینده از منابع سیار ناشی می‌شود. بنابراین تنظیم برنامه هدفمند برای کیفیت هوا که متناسب با کالبد شهری تهران باشد، تأثیر معناداری در بهبود مدیریت سلامت هوا دارد چرا که با وجود جریان مناسب حرکت هوا منابع سیار آلودگی سریع‌تر از فضای شهر خارج می‌شوند.اما همانطور که به آن اشاره شد، الگوی نامناسب توسعه شهری تهران از عوامل بسترساز ایجاد آلودگی است چرا که از عمده مسائلی که توجه به آن در سطوح مختلف شهر می‌تواند باعث خروج آلودگی از محیط شود، نحوه جریان حرکت هوا در بین ساختمان‌ها است. این بخش تحت تأثیر ارتفاع ساختمان‌ها و حجم توده ساخته شده قرار می‌گیرد. تهران با تراکم شهری 144 نفر بر هکتار، توان ایجاد جریان هوا را در خود نخواهد داشت. همین حبس هوا در تهران عاملی است برای کاهش چشمگیر کیفیت هوا.
در آلودگی هوا بر روی پاشنه توسعه اشتباه شهر می‌چرخد
احمدرضا مقیمی بوم‌شناس و فعال محیط زیست عامل اصلی بحران‌های محیط زیستی از جمله آلودگی هوا را الگو اشتباه توسعه شهری می‌داند، وی در این باره در گفت‌وگو با مهر توضیح داد: به صورت کلی در تهران و کلانشهرها الگو توسعه شهری برای زیست مطلوب نیستند. در جهان سومی که ما در آن واقع هستیم سرانه‌های شهری مناسب برای مردم شهرها از جمله تهران در نظر گرفته نشده است و با الگوی مطلوب شهری فاصله زیادی داریم. تراکمی که در تهران و کلانشهرها وجود دارد، مشکلات محیط زیستی مانند آلودگی هوا و از بین رفتن منابع طبیعی را به همراه داشته است که دود آن مستقیم به چشم مردم می‌رود.این فعال زیست‌محیطی با اشاره به لزوم استفاده از زمین‌های دارای قابلیت ساخت در اطراف کلان‌شهر تهران، ادامه داد: در حالی تراکم ساختمانی در تهران و کلانشهرها بسیار بالا است که زمین‌های موجود در حاشیه شهر غالباً قابلیت ساخت‌وساز دارند، در نتیجه باید آن بخشی که دارای قابلیت است حتماً زیر ساخت‌وساز برود. به تبع این اقدام جمعیت مردم در مساحت جغرافیایی بیشتری پخش می‌شود. در این صورت مشکلات کمتری بر شهرعارض خواهد شد.مقیمی درباره مانع محیط زیستی توسعه شهرها اینگونه توضیح داد: «استفاده از زمین‌ها و اراضی موات بلامانع است. فقط جایی که مسئله صدمه زیست‌محیطی مطرح می‌شود، نباید در آن ساخت‌وساز کرد. برای مثال در شرایطی که اراضی در حاشیه شهر تهران رها شده و قابلیت استفاده را دارد، برخی می‌روند در ارتفاعات و کوه‌ها، خانه و دانشگاه می‌سازند. البته که اغلب ساخت‌وسازها در این مناطق، برج و سازه‌های بلندمرتبه است. این چه کاری است؟ طبق قانون نباید بالای 1400 متر ساخت‌وساز. اما در شهر تهران به وفور خلاف آن را می‌بینیم»
اخیراً ناسا- اداره کل ملی هوانوردی و فضا- طبق داده‌های حسگر Thematic Mapper در ماهواره لندست 5 ناسا، گزارشی را در خصوص توسعه تهران منتشر کرده است. در این گزارش آمده است تهران، پایتخت ایران، در میان شهرهای با رشد سریع جهان در رتبه بالایی قرار دارد. در اوایل دهه 40 جمعیت تهران حدود 700 هزار نفر بود. تا سال 1345 به 3 میلیون نفر رسید و در سال 1365 – در طول جنگ ایران و عراق – جمعیت مهاجران به 6 میلیون نفر رسید. امروزه این کلان شهر بیش از 10 میلیون نفر جمعیت دارد. این رشد انفجاری پیامدهای زیست محیطی و بهداشت عمومی از جمله آلودگی هوا و آب و از دست دادن زمین‌های قابل کشت دارد.
تدوین و تصویب قانون پاک به صورت ناقص
25 تیر سال 1396 بود که قانون هوای پاک به‌منظور اجرای اصل صدوبیست‌وسوم قانون اساسی به تصویب نمایندگان مجلس رسید و در تاریخ 11 مرداد 1396 مهر تأیید شورای نگهبان بر آن خورده شد. پیش‌تر نیز در سال 74، کارشناسان و دغدغه‌مندان حوزه محیط‌زیست و شهرسازی بیانیه هوای تهران 74 را منتشر کرده‌اند که برای اولین بار از آلودگی هوا به عنوان بحران ملی یاد شد.در قانون هوای پاک پیش‌بینی شده بود صنایع آلاینده از شهرهای بزرگ خارج شود و در شهرک‌های صنعتی مستقر شوند، همچنین قرار بر این بود که دیگر دولت‌ها برای جبران کمبود سوخت، مازوت نسوزانند. اقدامی که همچنان در حال اجراست و گفته می‌شود یکی از عمده دلایل آلودگی هوای کلان‌شهر تهران است. اما همانطور که قابل مشاهده است هیچ اشاره‌ای به لزوم کنترل بلند مرتبه‌سازی و مدیریت تراکم جمعیت نشده در نتیجه وظایف قانونی ناظر بر آن هم در نظر گرفته نشده است. بنابراین خیلی غیرقابل انتظار نیست که شاهد تغییرات قابل توجهی در کاهش‌آلودگی هوا نباشیم.
آلودگی هوا به صورت میانگین روزانه جان 41 نفر را می‌گیرد
بنا بر آئین نامه فنی موضوع ماده 2 قانون هوای پاک، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موظف است برآورد سالیانه تخمین هزینه‌های مستقیم آلودگی هوا در خصوص بیماری‌ها و مرگ‌ومیرهای منتسب به آلودگی هوا را به تفکیک آلاینده‌های معیار و شهرهای دارای اولویت کشور منتشر کند. در این راستا تابستان امسال وزارت بهداشت طی گزارشی اعلام کرد در یک بازه 5 ساله، 75 هزار نفر به علت آلودگی هوا فوت کرده‌اند، که طبق این آمار روزانه صورت میانگین روزانه 41 نفر به علت آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. عمده این فوتی‌ها هم به کلان‌شهرهایی به ویژه تهران تعلق داشته‌اند. نکته جالب توجه خسارت اقتصادی ناشی از مرگ‌ومیر به علت آلودگی هوا است که فقط در سال 1400، 12 میلیارد دلار برآورد شده است.
انحصار زمین قاتل مال و جان مردم
در حالی مدیران شهری همچنان به تراکم فروشی ادامه داده و ساختمان‌های تهران را بلند و بلندتر می‌کنند که همین بلند مرتبه‌سازی قاتل جان و مال مردم شده است. اما به گفته کارشناسان و همچنین بر اساس سند آزمایش سرزمینی مانعی در استفاده از زمین‌های اطراف تهران برای ساخت‌وساز نیست. پافشاری بر توسعه عمودی شهرها و عدم استفاده از زمین‌های مناسب اطراف شهر، برآیند سیاست انحصار زمین و محدوده شهری است. سیاستی که اجازه ساخت خانه خارج از محدوده مشخصی را نداده اما در عین حال اجازه ساخت خانه‌های بلند را می‌دهد. این مدل الگوی توسعه، مشکلات مختلفی دارد از جمله آلودگی هوا. نتیجه این سبک از توسعه، شهری فشرده، گران، با شهروندانی است که سلامت جسمی و روانی آنها به مخاطره افتاده است. درهرصورت ادامه مسیر توسعه عمودی شهرها فاجعه زیستی برای شهر رقم خواهد زد. آنچه شرایط حال حاضر تهران ضرورت آن را ایجاب می‌کند گسترده شدن محدوده شهری این کلان‌شهر است. با باز شدن محدوده شهری هم مدیریت شهر در تمامی سطوح آن آسان‌تر خواهد شد و هم مردم از کیفیت زیسته بهتری را تجربه می‌کنند.