ندا مؤمن روزنامه نگار: گروه اقتصادی: تفریح در زندگی خانوارهای ایرانی به یک نیاز لوکس تبدیل شده است، نیازی که برای بسیاری از خانواده‌ها دیگر جایی در سبد هزینه‌ها ندارد. افزایش روزافزون هزینه‌های ضروری مانند مسکن، خوراک و آموزش، اولویت‌های مالی خانواده‌ها را به سمت نیازهای اساسی سوق داده و قدرت خرید را به شدت کاهش داده است. در این شرایط، هزینه‌هایی که به تفریح و سرگرمی اختصاص پیدا می‌کنند، اغلب در اولویت‌های آخر قرار می‌گیرند و بسیاری از خانواده‌ها ناچارند از این بخش صرف‌نظر کنند.
رفتن به سینما یا یک وعده غذا خوردن در رستوران معمولی که در گذشته بخشی از زندگی عادی خانواده‌ها بوده امروز به دلایل اقتصادی کمتر امکان‌پذیر است. در واقع، رفتن به کافی‌شاپ‌ها و رستوران‌ها جایگزین مسافرت‌ها و سایر تفریحات شده است و با وجود تورم و افزایش مداوم قیمت‌ها، مردم به ناچار به تفریحاتی با هزینه‌های پایین‌تر مانند کافی‌شاپ گردی روی آورده‌اند. کاهش سهم تفریح در سبد هزینه‌های خانوارها نه تنها سطح شادی و رضایت از زندگی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه پیامدهایی، چون افزایش استرس، کاهش کیفیت زندگی و حتی مشکلات روانی به همراه دارد.این وضعیت تنها به دلیل افزایش هزینه‌ها نیست، بلکه نبود امکانات تفریحی مناسب و در دسترس نیز نقش مهمی در کاهش فرصت‌های تفریحی برای خانواده‌ها دارد. در بسیاری از شهرها، امکانات تفریحی باکیفیت یا بسیار محدود هستند یا هزینه‌های بالایی دارند که با درآمد اکثر خانوارها همخوانی ندارد. این شرایط باعث می‌شود تفریح به جای یک نیاز طبیعی و حق همگانی، به امتیازی برای اقلیت‌های پردرآمد جامعه تبدیل شود.
ایرانیها به جای تفریح، بیشتر برای مسکن و نان هزینه می‌کنند
طبق گزارش مرکز آمار ایران در سال 1402، سهم هزینه‌های خوراکی و دخانیات خانواده‌های ایرانی 24.9 درصد بوده که شامل مواد غذایی قند، حبوبات، میوه، لبنیات، نان، نوشابه، ادویه‌ها، گوشت و دخانیات است. سهم هزینه‌های غیر خوراکی در سبد هزینه خانوار ایرانی 75.1 درصد بوده که بیشتر این هزینه‌ها صرف مسکن، انرژی، بهداشت و درمان، حمل و نقل، پوشاک، لوازم و خدمات خانوار، کالاها و سایر خدمات و تفریحات و سرگرمی و خدمات فرهنگی شده است. اما سهم هزینه تفریحات و سرگرمی در سبد هزینه خانوار شهری 1.6 درصد است که کمترین هزینه را در میان سایر هزینه‌ها به خود اختصاص داده است. سهم 1.3 درصدی هزینه تفریحات و سرگرمی در سبد خانوار روستایی نیز کمترین هزینه را به خود اختصاص داده است.سهم هزینه مربوط به گروه تفریحات و سرگرمی در سال 1380، حدود 4 درصد بوده و در سال 1385 سهم این گروه کاهش یافته و به 2.8 درصد رسیده است. این روند در سال 1390 نیز کاهشی بوده و سهم گروه تفریحات به 2.7 درصد از سبد هزینه خانوار شهری رسید. از سال 1395 الی 1397، سهم 3 درصدی هزینه تفریحات و سرگرمی روندی ثابت را در سبد هزینه خانوار طی کرد. در نهایت، سهم 2 درصدی هزینه تفریحات و سرگرمی از سال 1398 تا 1400 به سهم 1.6 درصدی در سال 1401 کاهش یافت. در سال 1402 نیز این سهم ثابت و به اندازه 1.6 درصدی باقی ماند. سهم تفریحات و سرگرمی نسبت به 22 سال گذشته کاهشی 60 درصدی داشته است.
پردرآمدها 49 برابر بیشتر از کم‌درآمدها برای تفریحات هزینه می‌کنند
شکاف عمیق در سبک زندگی و کیفیت زندگی بین دهک‌های پایین و بالا در جامعه است، که یکی از پیامدهای آن، کاهش دسترسی اقشار کم‌درآمد به فعالیت‌های تفریحی و فرهنگی است. دهک هزینه‌ای اول، به عنوان کم‌هزینه‌ترین گروه در جامعه، در سال 1401 حدود 74 هزار تومان را برای تفریحات خود هزینه کرده است.
دهک هزینه‌ای دوم در سال گذشته حدود 156 هزار تومان صرف تفریحات خود نموده است. در سال گذشته دهک هزینه‌ای سوم در کل حدود 218 هزار تومان، دهک هزینه‌ای چهارم حدود 308 هزار تومان، دهک هزینه‌ای پنجم حدود 384 هزار تومان، دهک هزینه‌ای ششم حدود 505 هزار تومان، دهک هزینه‌ای هفتم حدود 742 هزار تومان و دهک هزینه‌ای هشتم حدود 1 میلیون و 51 هزار تومان، دهک هزینه‌ای نهم حدود 1 میلیون و 521 هزار تومان، دهک هزینه‌ای دهم حدود 3 میلیون و 663 هزار تومان را صرف هزینه تفریحات خود کردند.می‌توان گفت هزینه‌ای که دهک‌های هزینه‌ای دهم صرف تفریحات خود کردند حدود 49 برابر بیشتر از هزینه تفریحات دهک‌های هزینه‌ای اول است. سهم پایین هزینه تفریحات در دهک‌های پایین که هزینه و درآمد کمتری دارند، بیانگر محو شدن تفریحات از زندگی این گروه از افراد جامعه است. تفریحات به بخش حاشیه‌ای زندگی خانواده‌های کم‌درآمد تبدیل شده است. در واقع، سهم هزینه تفریحات در بودجه خانوارهای کم‌درآمد بسیار پایین است و این گروه‌ها بیشتر به مسائل اساسی مانند معیشت و نیازهای اولیه خود می‌پردازند. در مقابل، خانواده‌های دهک‌های بالاتر با درآمد بالاتر، توانسته‌اند بخش بیشتری از درآمد خود را به تفریحات و سرگرمی‌های مختلف اختصاص دهند.
زنجان و تهران، پیشتازان هزینه‌های تفریحی در کشور
بررسی و مقایسه آمار منتشر شده توسط مرکز آمار، نشان می‌دهد که هزینه تفریحی و سرگرمی در بین 32 استان کشور متفاوت است. خانوارهای شهری در استان زنجان، با پرداخت هزینه 2 میلیون و 112 هزار تومانی، رکورددار بیشترین هزینه برای تفریحات در کشور هستند.پس از آن، خانوارهای شهری در استان تهران با پرداخت هزینه 1 میلیون و 599 هزار تومانی، جایگاه دوم را در بیشترین هزینه برای تفریحات در کشور دارند.در ادامه، خانوارهای شهری در استان چهارمحال وبختیاری با پرداخت هزینه 1 میلیون و 475 هزار تومانی جایگاه سوم را در بیشترین هزینه برای تفریحات در کشور دارند.
خانوارهای شهری در استان کرمان، با پرداخت هزینه 75 هزار تومانی، کمترین میزان هزینه را برای تفریحات انجام می‌دهند. خانوارهای شهری در استان سیستان و بلوچستان، با پرداخت هزینه 157 هزار تومانی، جایگاه دوم را در کمترین هزینه برای تفریحات در کشور دارند. خانوارهای شهری در استان سمنان، با پرداخت هزینه 158 هزار تومانی، جایگاه سوم را در کمترین هزینه برای تفریحات در کشور دارند.
مقصر اصلی کم‌شدن هزینه‌های تفریحی خانواده‌های ایرانی چیست؟
در سال 1380 سهم هزینه تفریحات از کل هزینه‌های خانوار بالاتر از 4 درصد بوده است. این مقدار نشان‌دهنده توجه نسبی خانوارها به تفریحات و خدمات فرهنگی در آن زمان است. نرخ تورم سالانه در سال 1380 حدود 11.4 درصد بوده و در مقایسه با سال‌های بعد کمتر است. از سال 1380 تا 1385 نرخ تورم سالانه و سهم هزینه تفریحات خانوارها روند ثابتی داشته است.در سال‌های 1385 تا 1396 سهم هزینه تفریحات خانوار شهری تقریباً ثابت و بین 2 تا 3 درصد باقی ماند که می‌تواند نشان‌دهنده عدم تغییر قابل‌توجه در رفتار مصرفی خانوارها در این حوزه باشد. نرخ تورم هم طی این سال‌ها به جز سال 1390 زیر 10 درصد بوده است. در سال 1390 تورم به طور قابل‌توجهی افزایش پیدا می‌کند، که ممکن است به دلیل سیاست‌های اقتصادی یا شوک‌های اقتصادی در آن سال باشد.از سال 1396 و 1397 به بعد سهم تفریحات به شدت کاهش پیدا کرده و در سال‌های 1401 و 1402 به کمترین میزان خود یعنی 1.6 درصد رسید. این کاهش می‌تواند نتیجه فشارهای اقتصادی و افزایش تورم باشد که باعث شده خانوارها هزینه‌های تفریحی خود را کاهش داده و روی سایر نیازهای اساسی‌تر خود متمرکز شوند. افزایش تورم همزمان با کاهش سهم هزینه تفریحات خانوار است که نشان می‌دهد تورم بالا خانوارها را به کاهش هزینه‌های غیرضروری از جمله تفریحات وادار کرده است.
طبق گزارش مرکز آمار طی سال‌های 1380 الی 1402، هرچه تورم بالاتر رفته خانوارهای شهری مجبور شده‌اند سهم کمتری از هزینه‌های خود را به تفریحات و خدمات فرهنگی اختصاص دهند. این روند به ویژه در سال‌های اخیر و همزمان با فشارهای اقتصادی شدیدتر و کاهش قدرت خرید مردم برجسته‌تر شده است. در مجموع، این داده‌ها نشان‌دهنده کاهش دسترسی خانوارهای شهری به تفریحات و سرگرمی‌ها در پی تورم بالا و تغییر الگوی مصرف خانوارها به سمت اولویت‌های ضروری‌تر است.
چرا سوئدی‌ها 7 برابر بیشتر از ایرانیها برای تفریحات هزینه می‌کنند؟
هزینه‌های تفریحات و سرگرمی‌ها یکی از جنبه‌های مهم زندگی خانوارها در سراسر جهان است که میزان آن می‌تواند بازتابی از وضعیت اقتصادی و اولویت‌های فرهنگی هر کشور باشد. این هزینه‌ها، که شامل فعالیت‌هایی نظیر سفر، ورزش، سینما، و سایر سرگرمی‌ها می‌شود به میزان درآمد خانوار، ساختار اقتصادی کشور و همچنین نگرش فرهنگی نسبت به تفریحات بستگی دارد.
در کشورهای پیشرفته، به دلیل سطح بالای رفاه اقتصادی، سهم قابل‌توجهی از درآمد خانوارها به تفریحات اختصاص می‌یابد، چراکه نیازهای اساسی تا حد زیادی تأمین شده است و افراد فرصت بیشتری برای سرمایه‌گذاری در اوقات فراغت دارند. در مقابل، در کشورهای در حال توسعه یا کمتر توسعه‌یافته، بخش عمده‌ای از درآمد خانوار صرف نیازهای اولیه می‌شود و سهم کمتری به تفریحات تعلق می‌گیرد. این موضوع نشان‌دهنده تفاوت‌های فرهنگی و اقتصادی میان کشورها در نگاه به تفریحات و الگوی هزینه‌کرد خانوارهاست.
دو کشور سوئد و دانمارک با داشتن سهم تفریحاتی به میزان 11.5 درصد و 11.3 درصد بالاترین سهم را در هزینه‌های تفریحات از کل هزینه‌های خانوار دارند. خانواده‌ها در این کشورها بخش قابل توجهی از بودجه خود را به سرگرمی‌ها اختصاص می‌دهند که می‌تواند نشان‌دهنده رفاه بالای اقتصادی و اهمیت تفریحات در زندگی باشد.
میزان سهم تفریحات و سرگرمی‌های کشورهای آلمان، هلند، اسپانیا و فرانسه در یک سطح متوسط قرار دارد. سهم هزینه‌های تفریحات در این کشورها بین 8 تا 10 درصد است. این نشان می‌دهد که تفریحات بخش مهمی از هزینه‌های خانوار در این کشورهاست، اما نه به اندازه کشورهای اسکاندیناوی.
در حالی که سهم هزینه‌های تفریحات در ایران در پایین‌ترین رتبه قرار دارد. این موضوع می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله وضعیت اقتصادی، تورم و غیره باشد. سوئدی‌ها تقریباً 7 برابر بیشتر از ایرانیها برای تفریحات و سرگرمی‌ها هزینه می‌کنند. کشورهای با رفاه بالاتر و درآمد سرانه بیشتر، سهم بیشتری را به تفریحات خانوادگی اختصاص می‌دهند، در حالی که کشورهایی با اقتصاد ضعیف‌تر یا اولویت‌های متفاوت، سهم کمتری را به این موضوع اختصاص می‌دهند. کشور سوئد و دانمارک با داشتن سهم تفریحاتی به میزان 11.5 درصد و 11.3 درصد بالاترین سهم را در هزینه‌های تفریحات از کل هزینه‌های خانوار دارند. خانواده‌ها در این کشورها بخش قابل توجهی از بودجه خود را به سرگرمی‌ها اختصاص می‌دهند که می‌تواند نشان‌دهنده رفاه بالای اقتصادی و اهمیت تفریحات در زندگی باشد.