محمد جواد خلیلی روزنامه نگار: ایران، به‌عنوان دومین دارنده ذخایر گازی جهان، این روزها با یکی از جدی‌ترین چالش‌های خود یعنی ناترازی گاز مواجه است. این موضوع که ناشی از عدم تعادل بین عرضه و تقاضای گاز بوده، تأثیرات مستقیم و غیرمستقیمی بر زندگی مردم، صنایع و اقتصاد ملی گذاشته است. بحران گاز در حالی رخ داده که ایران منابع عظیمی در اختیار دارد اما نتوانسته از این پتانسیل به شکلی کارآمد بهره‌برداری کند. برای درک بهتر این بحران، دلایل شکل‌گیری، پیامدهای گسترده و راه‌حل‌های ممکن را بررسی می‌کنیم.
مصرف بی‌رویه؛ فشاری مضاعف بر شبکه گاز
به گزارش روزنامه «نقش اقتصاد»، ایران یکی از بالاترین نرخ‌های مصرف گاز طبیعی در جهان را دارد. بخش عمده‌ای از این مصرف در حوزه خانگی، صنعتی و تجاری اتفاق می‌افتد. عواملی مانند رشد جمعیت، توسعه بی‌رویه صنایع انرژی‌بر و عدم فرهنگ‌سازی مناسب در مصرف انرژی به این وضعیت دامن زده‌اند. در بسیاری از مناطق، الگوهای مصرف مبتنی بر استفاده اسراف‌گونه از منابع است که ناشی از سیاست‌های ناکارآمد یارانه‌ای بوده است.
یارانه‌های انرژی در ایران باعث شده قیمت گاز برای مصرف‌کننده بسیار پایین‌تر از ارزش واقعی آن باشد. این وضعیت باعث شده که نه‌تنها مصرف‌کنندگان، بلکه حتی صنایع بزرگ نیز انگیزه‌ای برای کاهش مصرف یا استفاده بهینه از انرژی نداشته باشند. برای مثال، صنایع فولاد و پتروشیمی که از گاز به‌عنوان سوخت و ماده اولیه استفاده می‌کنند، سهم قابل‌توجهی از مصرف گاز کشور را به خود اختصاص داده‌اند، اما بهره‌وری انرژی در این صنایع به شدت پایین است. این در حالی است که در بسیاری از کشورهای جهان، افزایش بهره‌وری انرژی و کاهش مصرف غیرضروری، به‌عنوان یک اولویت جدی مطرح شده است.
تحریم‌ها؛ مانعی برای توسعه میادین گازی
تحریم‌های اقتصادی و محدودیت‌های بین‌المللی، صنعت گاز ایران را در یکی از حساس‌ترین مقاطع خود قرار داده‌اند. این تحریم‌ها نه‌تنها دسترسی ایران به فناوری‌های نوین و تجهیزات ضروری برای توسعه میادین گازی را محدود کرده، بلکه جذب سرمایه‌گذاری خارجی را نیز دشوار کرده است. پروژه‌های بزرگ گازی مانند فازهای توسعه‌ای پارس جنوبی با تأخیرهای فراوان مواجه شده‌اند. این تأخیرها، به معنای کاهش تولید و عرضه گاز به بازار داخلی و خارجی است.
علاوه بر این، محدودیت در صادرات گاز به کشورهای همسایه، مانند عراق و ترکیه، سبب شده ایران نتواند از فرصت‌های درآمدزایی گاز به نحو احسن استفاده کند. در شرایطی که بسیاری از کشورها به دنبال تنوع‌بخشی به منابع انرژی خود هستند، ایران نتوانسته نقش خود را به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در بازار جهانی گاز ایفا کند.
فرسودگی زیرساخت‌ها؛ چالشی برای بهره‌وری
یکی از دلایل اصلی کاهش بهره‌وری در صنعت گاز ایران، فرسودگی زیرساخت‌های تولید، انتقال و توزیع گاز است. خطوط لوله قدیمی، تجهیزات از رده خارج و تأسیسات فرسوده باعث شده‌اند ظرفیت انتقال گاز کاهش یابد و خسارات مالی زیادی به کشور تحمیل شود. در برخی موارد، این زیرساخت‌های فرسوده منجر به حوادث ناگواری نظیر انفجار یا نشتی گاز شده‌اند که هم جان انسان‌ها را به خطر انداخته و هم منابع مالی کشور را هدر داده است.
دولت به دلیل مشکلات مالی و محدودیت‌های بودجه‌ای، قادر به نوسازی این زیرساخت‌ها نبوده است. این در حالی است که نوسازی و به‌روزرسانی زیرساخت‌های گاز، نه‌تنها می‌تواند ظرفیت تولید را افزایش دهد، بلکه باعث بهبود ایمنی و کاهش هدررفت انرژی نیز خواهد شد.
پیامدهای اجتماعی و زیست‌محیطی بحران گاز
بحران ناترازی گاز، پیامدهای متعددی برای جامعه و اقتصاد کشور به همراه داشته است. در بخش خانگی، کاهش فشار گاز در فصل‌های سرد سال به‌ویژه در مناطق سردسیر کشور، مشکلات زیادی برای مردم ایجاد کرده است. تعطیلی مدارس، بیمارستان‌ها و ادارات به دلیل کمبود گاز، از جمله پیامدهای این بحران بوده است.
در بخش صنعتی، کمبود گاز باعث شده برخی از کارخانه‌ها مجبور به کاهش تولید یا حتی تعطیلی شوند. این وضعیت، علاوه بر کاهش درآمدهای صنعتی، منجر به بیکاری و کاهش تولید ناخالص داخلی شده است. همچنین، در حوزه کشاورزی، کمبود گاز به‌عنوان سوخت برای گلخانه‌ها و سیستم‌های گرمایشی، آسیب‌های جدی به این بخش وارد کرده است.
در سطح کلان، ناترازی گاز، توانایی ایران در تأمین انرژی برای صادرات و رقابت در بازارهای بین‌المللی را کاهش داده است. این مسئله، درآمدهای ارزی کشور را محدود کرده و فشار بیشتری بر اقتصاد ملی وارد آورده است.
راهکارهای پیشنهادی برای برون‌رفت از بحران
برای عبور از بحران گاز در ایران، اصلاحات جدی در سیاست‌های داخلی، نوسازی زیرساخت‌ها و بهره‌گیری از فرصت‌های بین‌المللی ضروری است. ابتدا باید فرهنگ مصرف بهینه انرژی در جامعه تقویت شود تا میزان مصرف گاز کاهش یابد. با اجرای سیاست‌هایی مانند قیمت‌گذاری منطقی‌تر برای انرژی و ارائه مشوق‌های مالی برای کاهش مصرف، می‌توان از اتلاف منابع جلوگیری کرد. بهبود بهره‌وری انرژی در صنایع و ساختمان‌ها نیز باید مورد توجه قرار گیرد، زیرا این اقدام نه‌تنها موجب کاهش مصرف می‌شود، بلکه به صرفه‌جویی اقتصادی نیز کمک خواهد کرد.
همچنین، جذب سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند نقشی کلیدی در توسعه زیرساخت‌های گازی ایفا کند. رفع موانع قانونی و ایجاد شرایط مساعد برای همکاری با شرکت‌های بین‌المللی، امکان دسترسی به فناوری‌های نوین و تجهیزات پیشرفته را فراهم می‌کند و در نتیجه، بهره‌وری تولید افزایش می‌یابد. از سوی دیگر، تنوع‌بخشی به منابع انرژی از طریق توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر مانند خورشیدی و بادی، می‌تواند وابستگی کشور به گاز طبیعی را کاهش داده و پایداری انرژی را تضمین کند.
نوسازی زیرساخت‌های گاز یکی دیگر از اقدامات حیاتی است. اختصاص بودجه برای تعمیر و تعویض خطوط لوله قدیمی و استفاده از فناوری‌های هوشمند در مدیریت شبکه گاز، نه‌تنها ایمنی و کارایی سیستم را بهبود می‌بخشد، بلکه از هدررفت انرژی جلوگیری می‌کند. این اقدامات باید به‌طور همزمان و هماهنگ اجرا شوند تا تأثیرات مثبت و پایداری بر عرضه و تقاضای گاز در کشور ایجاد شود.
جمع‌بندی
بحران ناترازی گاز در ایران، ناشی از مجموعه‌ای از عوامل داخلی و خارجی است که مدیریت ناکارآمد، تحریم‌ها و مصرف بی‌رویه از جمله آنهاست. این بحران، پیامدهای جدی برای جامعه، اقتصاد و محیط‌زیست کشور داشته و نیازمند اقدامات فوری و مؤثر است. ایران، با بهره‌گیری از پتانسیل‌های عظیم خود در حوزه انرژی، می‌تواند بر این چالش‌ها غلبه کرده و نقش خود را به‌عنوان یکی از بازیگران کلیدی در بازار جهانی انرژی احیا کند. اما این هدف، تنها با یک استراتژی جامع و اراده قوی قابل تحقق است.