محمد جواد خلیلی روزنامه نگار: یارانه پنهان انرژی یکی از مسائلی است که در دنیای امروز به یک چالش اساسی برای اقتصادهای مختلف تبدیل شده و در ایران این مشکل به یکی از بمب‌های ساعتی اقتصاد کشور تبدیل شده است. به گزارش روزنامه «نقش اقتصاد» این یارانه‌ها که به‌طور عمده شامل بنزین، گاز، برق و گازوئیل می‌شود در بلندمدت نه‌تنها به ناترازی‌های اقتصادی دامن زده بلکه به یکی از دلایل اساسی رکود و بحران‌های مالی تبدیل شده است. این گزارش قصد دارد به بررسی ابعاد مختلف این یارانه‌ها و تأثیرات آن بر اقتصاد ایران بپردازد و خطرات ناشی از تداوم آن را تحلیل کند.
تعریف یارانه پنهان انرژی
یارانه‌های پنهان انرژی به یارانه‌هایی گفته می‌شود که به‌طور غیرمستقیم و از طریق پایین نگه داشتن قیمت انرژی‌ها مانند بنزین، گاز، برق و گازوئیل در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد. این یارانه‌ها به‌طور مستقیم در بودجه دولت و به‌ویژه در قالب مخارج عمومی پرداخت می‌شوند ولی در ظاهر هیچ‌گونه هزینه‌ای از سوی مصرف‌کننده به‌صورت نقدی یا دیگر روش‌ها متوجه نخواهد شد. به همین دلیل این یارانه‌ها تحت عنوان «پنهان» شناخته می‌شوند و تأثیر آن‌ها به‌طور غیرمستقیم بر اقتصاد و منابع عمومی کشور وارد می‌شود. به‌عنوان مثال، قیمت پایین بنزین و گاز در ایران باعث شده است که بخش عمده‌ای از مردم بدون هیچ‌گونه نگرانی از قیمت، از این منابع انرژی استفاده کنند. این موضوع در کوتاه‌مدت به‌ظاهر مشکلی ندارد ولی در بلندمدت مشکلاتی را برای اقتصاد ایجاد می‌کند و فشار زیادی بر منابع عمومی کشور وارد می‌آورد.
ابعاد و آثار یارانه پنهان در ایران
به گزارش نقش اقتصاد، یارانه‌های پنهان در ایران به‌طور عمده شامل قیمت‌های پایین‌تری است که برای انرژی‌هایی مانند بنزین، گاز، برق و گازوئیل پرداخت می‌شود. در برخی گزارش‌ها، ایران یکی از کشورهای پیشتاز در اعطای یارانه به این منابع انرژی معرفی شده است. این یارانه‌ها باعث می‌شود که ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر مصرف بی‌رویه‌ای از انرژی‌ها داشته باشد. طبق برآوردها، تقریباً 40 درصد از هزینه‌های انرژی در کشور از طریق یارانه‌های پنهان تأمین می‌شود. در نتیجه، مصرف بالای انرژی به ناترازی‌های اقتصادی و فشار بیشتر بر بودجه دولت منجر می‌شود. به‌ویژه با توجه به تغییرات جهانی در قیمت انرژی و کاهش درآمدهای نفتی، این یارانه‌ها به‌طور فزاینده‌ای به چالشی بزرگ برای اقتصاد کشور تبدیل شده‌اند. یکی از مهم‌ترین تأثیرات یارانه‌های پنهان، افزایش بی‌رویه مصرف انرژی است. به دلیل اینکه قیمت‌ها به‌طور غیرواقعی پایین نگه داشته می‌شوند، مصرف‌کنندگان تمایل دارند که از این منابع به‌طور بی‌حد و حصر استفاده کنند. این روند در نهایت منجر به فشار بیشتر بر منابع طبیعی کشور می‌شود. در واقع، این یارانه‌ها باعث می‌شود که مردم و صنایع بیشتر از آنچه که نیاز دارند انرژی مصرف کنند و در نتیجه بحران‌هایی همچون کمبود منابع و کسری بودجه دولت ایجاد شود.
افزایش وابستگی به واردات انرژی
در سال‌های اخیر، ایران به دلیل کاهش تولید داخلی انرژی و رشد نیازهای داخلی، بیشتر از گذشته به واردات انرژی وابسته شده است. یارانه‌های پنهان باعث شده‌اند که هزینه‌ها در این زمینه افزایش پیدا کند چرا که دولت برای تأمین این یارانه‌ها نیاز به منابع مالی بیشتری دارد. در چنین شرایطی، وابستگی به واردات انرژی افزایش می‌یابد و این موضوع باعث می‌شود که ایران در معرض خطرات اقتصادی و سیاسی ناشی از تحریم‌ها و نوسانات جهانی قیمت انرژی قرار گیرد.
نابرابری در توزیع یارانه‌ها
یکی از مشکلات عمده یارانه‌های پنهان، توزیع نابرابر آن‌ها میان اقشار مختلف جامعه است. در حالی که یارانه‌ها به‌صورت عمومی در اختیار همه قرار می‌گیرد، اغلب بخش‌هایی از جامعه که بیشتر از انرژی استفاده می‌کنند، از این یارانه‌ها بهره‌مند می‌شوند. به‌عبارت دیگر، افرادی که مصرف بیشتری دارند، به‌طور غیرمستقیم از این یارانه‌ها بهره‌مند می‌شوند. این امر باعث می‌شود که اقشار کم‌درآمد که مصرف انرژی کمتری دارند، از مزایای این یارانه‌ها برخوردار نشوند و نابرابری‌های اجتماعی افزایش یابد.
آسیب به محیط‌زیست
مصرف بی‌رویه انرژی به‌ویژه سوخت‌های فسیلی، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی ایران است. در حالی که یارانه‌های انرژی باعث افزایش مصرف می‌شوند، در کنار آن آسیب‌های زیست‌محیطی از جمله آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی نیز تشدید می‌شود. سوخت‌های فسیلی نه‌تنها منابع تجدیدناپذیر هستند، بلکه یکی از عوامل اصلی در تولید گازهای گلخانه‌ای و گرمایش زمین به شمار می‌روند. بنابراین، ادامه دادن به این سیاست‌های یارانه‌ای نه‌تنها به اقتصاد کشور آسیب می‌زند، بلکه موجب تضعیف محیط‌زیست و تهدید برای نسل‌های آینده نیز می‌شود.
دلایل تداوم یارانه‌های پنهان در ایران
یکی از دلایل اصلی تداوم یارانه‌های پنهان در ایران، هدف‌گیری حمایتی از قشرهای کم‌درآمد است. دولت‌ها اغلب به‌عنوان ابزاری برای حمایت از این اقشار، یارانه‌های انرژی را پایین نگه می‌دارند. اما این سیاست نه‌تنها به‌طور مؤثر به اقشار آسیب‌پذیر کمک نمی‌کند، بلکه باعث می‌شود که گروه‌های مرفه‌تر که مصرف بیشتری دارند، بیشتر از این یارانه‌ها بهره‌مند شوند. به این ترتیب، عملاً سیاست یارانه‌های پنهان به‌جای حمایت از اقشار ضعیف، بیشتر به نفع قشر مرفه عمل می‌کند. دولت‌ها در ایران در طول تاریخ ترجیح داده‌اند که برای جلب رضایت عمومی، قیمت انرژی را پایین نگه دارند. به‌ویژه در شرایط اقتصادی دشوار، این سیاست‌ها به‌عنوان ابزاری برای حفظ آرامش اجتماعی و جلوگیری از نارضایتی عمومی استفاده می‌شوند. فشارهای سیاسی و نگرانی از پیامدهای افزایش قیمت‌ها باعث شده است که دولت‌ها از اصلاحات در این زمینه خودداری کنند و یارانه‌ها را حفظ کنند.
مقایسه ایران با کشورهای مشابه
در بسیاری از کشورهای جهان، یارانه‌های انرژی به‌طور هدفمند و با دقت بیشتری به بخش‌های نیازمند تخصیص داده می‌شود. این کشورها تلاش کرده‌اند که از یارانه‌ها به‌عنوان ابزاری برای کاهش نابرابری‌های اجتماعی استفاده کنند. اما در ایران، یارانه‌های انرژی به‌طور گسترده به تمامی اقشار جامعه تعلق می‌گیرد، بدون آنکه توجه ویژه‌ای به گروه‌های کم‌درآمد شود. این سیاست‌ها باعث شده است که ایران در مقایسه با دیگر کشورهای جهان از نظر استفاده غیرمؤثر از منابع مالی آسیب ببیند.
راهکارهای اصلاح یارانه‌های انرژی
اولین گام در اصلاح یارانه‌های انرژی، هدفمند کردن این یارانه‌ها است. به‌جای اینکه یارانه‌ها به‌صورت عمومی به همه اقشار جامعه داده شود، باید آن‌ها را به‌صورت مستقیم به گروه‌های کم‌درآمد و نیازمند اختصاص داد. این سیاست می‌تواند از نابرابری‌های اجتماعی بکاهد و منابع عمومی را به شکل مؤثرتری به مصرف برساند. اصلاح قیمت‌های انرژی باید به‌صورت تدریجی و با برنامه‌ریزی دقیق انجام شود. افزایش تدریجی قیمت‌ها می‌تواند باعث کاهش فشار اجتماعی و اقتصادی ناشی از این اصلاحات شود. همچنین باید به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که آسیب‌های آن به اقشار ضعیف جامعه به حداقل برسد. یکی دیگر از راهکارهای مؤثر در کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر است. توسعه انرژی‌های خورشیدی، بادی و سایر منابع انرژی پاک می‌تواند به کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و همچنین کاهش فشار بر منابع مالی کشور کمک کند. یارانه پنهان انرژی در ایران، با تمام مزایای کوتاه‌مدت خود، به‌عنوان یک بمب ساعتی در اقتصاد این کشور عمل می‌کند. این سیاست در بلندمدت نه‌تنها موجب افزایش مصرف بی‌رویه انرژی و ناترازی‌های مالی می‌شود، بلکه باعث بروز مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی نیز می‌گردد. برای رفع این چالش‌ها، ضروری است که دولت ایران به اصلاح این سیاست‌ها توجه جدی داشته باشد و به‌جای ادامه دادن به سیاست‌های غیرکارآمد، به دنبال رویکردهای نوآورانه و پایدار برای مدیریت منابع انرژی کشور باشد.
