محمد جواد خلیلی روزنامه نگار: صنعت نفت ایران در آستانه تحولات مهمی قرار دارد. با احتمال توافق ایران و آمریکا و لغو تحریم‌ها، فرصت بازگشت سریع به بازار جهانی نفت فراهم می‌شود. زیرساخت‌های موجود، ظرفیت تولید و صادرات ایران را پشتیبانی می‌کنند اما ناترازی در مصرف داخلی، قیمت‌گذاری غیرواقعی فرآورده‌ها و نیاز به سرمایه‌گذاری بلندمدت همچنان از موانع کلیدی است. در این گفتگو به بررسی توان زیرساختی، مزایای رفع تحریم‌ها، چالش‌های پیش رو و مقایسه وضعیت ایران با دیگر تولیدکنندگان بزرگ نفت می‌پردازد.
زیرساخت‌های فعلی، آماده بازگشت سریع
محمد صادق مهرجو- کارشناس انرژی، در گفتگو با روزنامه «نقش اقتصاد» درباره وضعیت کنونی صنعت نفت ایران اظهار داشت: «هر آنچه در ایران تولید می‌کنیم، به دو بخش تقسیم می‌شود، بخشی به مصرف 9 پالایشگاه نفت خام داخلی می‌رسد و مابقی برای صادرات در دسترس است. ظرفیت ذخیره‌سازی ما کاملاً مشخص و محدود است. اگر نتوانیم نفت را صادر کنیم، مجبوریم چاه‌های نفت را ببندیم.» وی افزود: خوشبختانه از سال گذشته، با اتفاقات مثبتی که رخ داده، هم ظرفیت تولید نفت ما افزایش یافته و هم میزان صادرات به تناسب این افزایش، رشد کرده است. اینکه این صادرات در چه سازوکاری انجام می‌شود، چگونه مشتری پیدا می‌کنند یا چه نهادهایی در این فرآیند دخیل هستند، اطلاع دقیقی ندارم و علاقه‌ای هم به دانستن آن ندارم. اما مطمئنم که تولید ما به اندازه نیاز داخلی تأمین می‌شود و مازاد آن به بازارهای مشخص صادر می‌گردد. مهرجو با تأکید بر توان زیرساختی ایران توضیح داد: «ما در گذشته ظرفیت تولید 6 میلیون بشکه در روز در خشکی و حدود 750 هزار بشکه در دریا داشتیم. این توان همچنان وجود دارد. خطوط لوله و سیستم‌های انتقال ما از این ظرفیت پشتیبانی می‌کنند. البته، ظرفیت پالایشگاهی داستان متفاوتی دارد. افزایش ظرفیت پالایشگاهی نیازمند سرمایه‌گذاری بلندمدت است، معمولاً بین 7 تا 10 سال زمان می‌برد. نمی‌توان انتظار داشت که امروز کلید پروژه‌ای را بزنیم و فردا یک پالایشگاه جدید آماده بهره‌برداری باشد. اما زیرساخت‌های کنونی تولید و انتقال ما برای پاسخگویی به افزایش تولید احتمالی پس از توافق کافی است.»
مزایای رفع تحریم‌ها
مهرجو رفع تحریم‌ها را به «باز شدن بند از دست و پای صنعت نفت» تشبیه کرد و گفت: «لغو تحریم‌ها به ما امکان دسترسی به شبکه بانکی جهانی را می‌دهد. می‌توانیم به‌راحتی ال‌سی دلاری باز کنیم، در بانک‌های خارجی اعتبار داشته باشیم و با شرکت‌های سرویس‌دهنده، تعمیرکنندگان قطعات و تأمین‌کنندگان تجهیزات مراودات مالی انجام دهیم. همچنین می‌توانیم به درآمدهای دلاری بلوکه‌شده در بانک‌های خارجی دسترسی پیدا کنیم.» وی ادامه داد: «در حال حاضر، به دلیل تحریم‌ها، از شبکه‌هایی مثل تراستی برای جابه‌جایی پول استفاده می‌کنیم، اما این روش‌ها محدودیت‌های خاص خود را دارند. اگر تحریم‌ها برداشته شوند، این محدودیت‌های بانکی از بین می‌روند. حتی شرکت‌های غیرغربی، مانند گس‌پروم یا لوک‌اویل روسیه، به دلیل سهامداران بین‌المللی یا وابستگی به شبکه‌های مالی جهانی، نمی‌توانند به‌راحتی در ایران سرمایه‌گذاری کنند. ما توافقنامه همکاری 25 ساله با برخی از این کشورها داریم، اما تحریم‌ها مانع اجرای کامل آن هستند.» مهرجو افزود: «با رفع تحریم‌ها، این شرکت‌ها می‌توانند به‌راحتی در ایران سرمایه‌گذاری کنند، پروژه‌های بزرگ را بر عهده بگیرند و آن‌ها را اجرا کنند. توان شرکت‌های داخلی ما مشخص و محدود است. اگر تحریم‌ها برداشته شوند، دسترسی به بازار جهانی با همه ویژگی‌ها و امکانات آن ممکن می‌شود. این مانند باز کردن قفل‌هایی است که دست و پای صنعت نفت ما را بسته است.» وی تأکید کرد: «رفع تحریم‌ها می‌تواند صنعت نفت ایران را مانند اواخر دهه 70 و اوایل دهه 80 شکوفا کند. ما هم‌اکنون نیز بخشی از تولید خود را صادر می‌کنیم، اما رفع تحریم‌ها این فرآیند را بسیار ساده‌تر می‌کند و بازارهای جهانی را به‌طور کامل در دسترس قرار می‌دهد. این اتفاق می‌تواند به معنای بازگشت ایران به جایگاه شایسته‌اش در بازار جهانی نفت باشد.»
چالش‌های پالایشگاهی و ناترازی مصرف داخلی
مهرجو با اشاره به وضعیت پالایشگاه‌های ایران گفت: «ظرفیت پالایشگاهی ما تقریباً با مصرف داخلی همخوانی دارد، اما رشد بی‌رویه مصرف فرآورده‌های نفتی باعث ایجاد ناترازی شده است. دلیل اصلی این مشکل، قیمت بسیار پایین فرآورده‌هاست. وقتی بنزین و سایر فرآورده‌ها با قیمت ناچیز در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد، رفتار مصرفی آن‌ها قاعده‌مند نیست و مصرف بی‌رویه افزایش می‌یابد.» وی با مقایسه ایران و ترکیه توضیح داد: «ترکیه با جمعیتی تقریباً مشابه ایران، هفدهمین کشور پرجمعیت جهان است، در حالی که ایران هجدهمین کشور پرجمعیت است. با این حال، ترکیه روزانه 35 میلیون لیتر بنزین مصرف می‌کند، در حالی که مصرف روزانه بنزین ایران به 135 میلیون لیتر می‌رسد. دلیل این تفاوت، عرضه بنزین به قیمت جهانی در ترکیه و قیمت بسیار پایین (1500 تومان) در ایران است.» مهرجو هشدار داد: «واردات بنزین با قیمت دلاری و عرضه آن با قیمت ناچیز، ضرر محض است. ما مجبوریم بنزین را با هزینه بالا وارد کنیم و با قیمتی بسیار پایین‌تر از ارزش واقعی آن به مردم عرضه کنیم. این روند به اقتصاد کشور آسیب می‌زند. برای رفع این ناترازی، باید سازوکارهایی برای کنترل تقاضای فرآورده‌ها ایجاد کنیم. اگر مصرف به همین شکل ادامه یابد، هزینه‌های هنگفتی صرف واردات بنزین خواهد شد.»
رقابت با غول‌های نفتی؛ واقعیت‌ها و موانع تاریخی
مهرجو در پاسخ به امکان رقابت ایران با تولیدکنندگان بزرگ نفت مانند عربستان و روسیه گفت: «این تصور که افزایش ظرفیت تولید یک‌شبه اتفاق می‌افتد، اشتباه است. این فرآیند نیازمند سرمایه‌گذاری، زیرساخت، تجهیزات، نیروی انسانی و ساختار سازمانی مناسب است. همه این‌ها زمان‌بر هستند.» وی با مرور تاریخ صنعت نفت ایران توضیح داد: «پیش از انقلاب، تولید نفت ما حدود 4 میلیون بشکه در روز بود. اما با شروع جنگ تحمیلی در سال 59، تا سال 69 تولید ما به 1.5 میلیون بشکه سقوط کرد. عربستان و روسیه نه جنگ داشتند و نه تحریم. بازسازی خرابی‌های جنگ زمان زیادی برد. اواخر دهه 70 و اوایل دهه 80، با سرمایه‌گذاری از طریق قراردادهای بازخرید (بای‌بک) و تأمین زیرساخت‌های لازم، در سال 86 به رکورد تولید 4.2 میلیون بشکه در روز رسیدیم. این بالاترین رقم تولیدی بود که تاکنون به آن دست یافته‌ایم.» مهرجو افزود: «تحریم‌های دهه 90، به‌ویژه در سال 91، تولید ما را کاهش داد. پس از مذاکرات برجام در سال 96، تولید به حدود 3.86 میلیون بشکه نزدیک شد، اما این دوره کوتاه بود. تحریم‌های جدید دوباره تولید را کاهش داد. عربستان و روسیه هیچ‌گاه با چنین مشکلاتی مواجه نبودند. اگر آن‌ها هم دچار جنگ یا تحریم‌های مشابه ایران می‌شدند، بعید بود بتوانند به تولید 9 تا 10 میلیون بشکه در روز برسند.» وی با اشاره به وضعیت عراق گفت: «عراق پس از جنگ 2003، با سرمایه‌گذاری گسترده کشورهای غربی، به تولید 4.5 میلیون بشکه در روز رسید و اکنون دومین تولیدکننده اوپک است. این در حالی است که بسیاری از زیرساخت‌های عراق در آن جنگ تخریب شد، اما سرمایه‌گذاری خارجی به آن‌ها کمک کرد. ایران، با وجود جنگ، تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی، به لطف تلاش پرسنل صنعت نفت، توانسته تولید خود را حفظ کند.»
نقش بی‌بدیل پرسنل صنعت نفت
مهرجو در پایان با قدردانی از زحمات کارکنان صنعت نفت تأکید کرد: «با وجود سختی‌های اقتصادی، تحریم‌ها و شرایط دشوار، پرسنل صنعت نفت با تلاشی جانانه و با چنگ و دندان تولید را حفظ کرده‌اند. آن‌ها در این شرایط سخت، واقعاً شایسته تقدیر هستند. باید به این زحمت‌کشان هزار آفرین گفت.»