محمد زند روزنامه نگار: اقتصاد ایران در دهه‌های اخیر با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است، از تحریم‌های بین‌المللی گرفته تا نوسانات بازار جهانی و مسائل داخلی مانند ناکارآمدی‌های ساختاری. یکی از پرسش‌های کلیدی که در سال‌های اخیر مطرح شده، این است که آیا ایران می‌تواند بدون تکیه بر سرمایه‌گذاری خارجی به رشد اقتصادی پایدار دست یابد؟ در این گزارش، به بررسی این موضوع می‌پردازیم و ابعاد مختلف آن را از منظر فرصت‌ها و چالش‌ها تحلیل می‌کنیم.
خودکفایی اقتصادی: رویا یا واقعیت؟
ایران کشوری با منابع طبیعی غنی، نیروی انسانی جوان و بازار داخلی بزرگ است. این ویژگی‌ها در نگاه اول، خودکفایی اقتصادی را ممکن نشان می‌دهند. اما واقعیت این است که رشد اقتصادی پایدار نیازمند ترکیبی از عوامل مانند فناوری پیشرفته، زیرساخت‌های مدرن، مدیریت کارآمد و دسترسی به بازارهای جهانی است. سرمایه‌گذاری خارجی معمولاً به‌عنوان کاتالیزوری برای تأمین این نیازها عمل می‌کند. بدون آن، ایران باید مسیرهای جایگزینی برای تأمین مالی، انتقال فناوری و توسعه زیرساخت‌ها پیدا کند.
یکی از راهکارهای اصلی برای جبران نبود سرمایه‌گذاری خارجی، استفاده از ظرفیت‌های داخلی است. بخش خصوصی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری داخلی و منابع مالی حاصل از صادرات غیرنفتی می‌توانند بخشی از این خلأ را پر کنند. اما این منابع به‌تنهایی کافی نیستند. نبود فناوری‌های روز و محدودیت‌های دسترسی به بازارهای بین‌المللی، موانعی جدی بر سر راه این خودکفایی هستند.
نوآوری و فناوری: کلید گمشده
یکی از بزرگ‌ترین موانع رشد اقتصادی بدون سرمایه‌گذاری خارجی، دسترسی محدود به فناوری‌های پیشرفته است. بسیاری از کشورهای در حال توسعه از طریق سرمایه‌گذاری خارجی، نه‌تنها به منابع مالی بلکه به دانش فنی و فناوری‌های نوین دسترسی پیدا می‌کنند. ایران، به دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی، در این زمینه با مشکلات جدی مواجه است.
بااین‌حال، فرصت‌هایی نیز وجود دارد. استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته‌اند. این شرکت‌ها توانسته‌اند در حوزه‌هایی مانند فناوری اطلاعات، بیوتکنولوژی و انرژی‌های تجدیدپذیر نوآوری‌هایی خلق کنند. اما مقیاس این فعالیت‌ها هنوز کوچک است و برای تأثیرگذاری کلان، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های بیشتری دارند. دولت می‌تواند با ایجاد مشوق‌های مالیاتی و تسهیل دسترسی به منابع مالی، این بخش را تقویت کند.
بازار داخلی: فرصت طلایی یا محدودیت؟
یکی از نقاط قوت ایران، بازار داخلی بزرگ آن است. با جمعیتی بیش از 85 میلیون نفر، ایران یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مصرف در منطقه است. این بازار می‌تواند به‌عنوان محرکی برای تولید داخلی عمل کند. در سال‌های اخیر، سیاست‌هایی مانند حمایت از تولید ملی و کاهش وابستگی به واردات، تلاش کرده‌اند تا از این ظرفیت استفاده کنند.
اما این بازار با چالش‌هایی نیز مواجه است. کاهش قدرت خرید مردم به دلیل تورم و بیکاری، تقاضای داخلی را تضعیف کرده است. همچنین، کیفیت پایین برخی محصولات داخلی در مقایسه با نمونه‌های خارجی، اعتماد مصرف‌کنندگان را کاهش داده است. برای بهره‌برداری کامل از این بازار، باید کیفیت تولیدات داخلی بهبود یابد و سیاست‌های اقتصادی به افزایش درآمد و قدرت خرید مردم کمک کنند.
اصلاحات ساختاری: پیش‌نیاز رشد پایدار
بدون اصلاحات ساختاری، رشد اقتصادی پایدار، چه با سرمایه‌گذاری خارجی و چه بدون آن، دست‌نیافتنی است. یکی از مشکلات اصلی اقتصاد ایران، ناکارآمدی‌های نهادی و بوروکراسی پیچیده است. این مسائل، سرمایه‌گذاری داخلی را نیز دشوار کرده و مانع از بهره‌وری بهینه منابع می‌شوند.
اصلاح نظام بانکی یکی از اولویت‌هاست. بانک‌های ایران با مشکلاتی مانند مطالبات معوق و کمبود سرمایه مواجه‌اند و نمی‌توانند نقش مؤثری در تأمین مالی پروژه‌های بزرگ ایفا کنند. همچنین، شفافیت مالی و مبارزه با فساد می‌تواند اعتماد سرمایه‌گذاران داخلی را جلب کند و منابع مالی را به سمت بخش‌های مولد هدایت کند.
نقش دولت: تسهیل‌گر یا مانع؟
دولت در اقتصاد ایران نقش پررنگی دارد، اما این نقش همیشه مثبت نبوده است. دخالت‌های بیش‌ازحد در بازار، سیاست‌گذاری‌های ناپایدار و عدم هماهنگی بین نهادهای مختلف، از جمله موانعی هستند که کارایی اقتصاد را کاهش داده‌اند. در غیاب سرمایه‌گذاری خارجی، دولت باید به‌عنوان تسهیل‌گر عمل کند و فضا را برای فعالیت بخش خصوصی و جذب سرمایه‌های داخلی فراهم سازد.
ایجاد مناطق آزاد تجاری، کاهش موانع قانونی برای کسب‌وکارها و حمایت از صادرات غیرنفتی از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند به رشد اقتصادی کمک کنند. همچنین، سرمایه‌گذاری در آموزش و پرورش و توسعه مهارت‌های نیروی کار، می‌تواند بهره‌وری را افزایش دهد و وابستگی به فناوری خارجی را کاهش دهد.
چشم‌انداز آینده: امید یا ناامیدی؟
آیا ایران می‌تواند بدون سرمایه‌گذاری خارجی به رشد اقتصادی پایدار دست یابد؟ پاسخ به این سؤال به عوامل متعددی بستگی دارد. منابع طبیعی، نیروی انسانی و بازار داخلی، فرصت‌های بزرگی هستند که می‌توانند پایه‌ای برای خودکفایی اقتصادی باشند. اما بدون اصلاحات ساختاری، دسترسی به فناوری و مدیریت کارآمد، این فرصت‌ها به‌طور کامل محقق نخواهند شد.ایران در حال حاضر در مرحله‌ای حساس قرار دارد. تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی همچنان ادامه دارند و چشم‌انداز رفع آن‌ها در کوتاه‌مدت روشن نیست. در این شرایط، تکیه بر ظرفیت‌های داخلی و تقویت بخش خصوصی می‌تواند راهی برای عبور از این چالش باشد. اما این مسیر نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، هماهنگی بین نهادها و تعهد به اصلاحات بلندمدت است.
در پایان، رشد اقتصادی بدون سرمایه‌گذاری خارجی، اگرچه دشوار است، اما غیرممکن نیست. ایران با استفاده هوشمندانه از منابع خود و با تمرکز بر نوآوری، اصلاحات و توسعه بازار داخلی، می‌تواند گام‌های بلندی به سمت خودکفایی بردارد. اما این مسیر، صبر، اراده و همکاری همه بخش‌های جامعه را می‌طلبد. آیا ایران آماده این جهش بزرگ است؟ زمان، پاسخ این سؤال را روشن خواهد کرد.