محمد جواد خلیلی- در حالی که جهان با شتاب به سوی استفاده از منابع انرژی پاک و پایدار حرکت می‌کند و بسیاری از کشورها با سرمایه‌گذاری‌های عظیم در زیرساخت‌های سوخت‌های جایگزین تلاش دارند تا وابستگی خود به سوخت‌های فسیلی مانند بنزین و گازوئیل را به حداقل برسانند ایران با وجود برخورداری از ذخایر عظیم گازی و زیرساخت‌های قابل‌توجه در صنعت گاز طبیعی فشرده یا همان سی‌ان‌جی نتوانسته است از ظرفیت‌های بی‌نظیر این صنعت به‌طور کامل بهره‌مند شود و این ناکامی در حالی رخ داده است که آمارهای رسمی وزارت نفت نشان می‌دهند صنعت سی‌ان‌جی در ایران از سال 1392 تاکنون با رکود مواجه شده و فرصت‌های اقتصادی و زیست‌محیطی فراوانی را از دست داده است. این گزارش با استناد به داده‌های وزارت نفت و نظرات کارشناسان به بررسی وضعیت کنونی این صنعت و دلایل توقف توسعه آن می‌پردازد و راهکارهایی را برای احیای این بخش استراتژیک پیشنهاد می‌دهد که می‌تواند به کاهش ناترازی بنزین و بهبود کیفیت هوای کلان‌شهرها کمک کند.
اوج‌گیری سی‌ان‌جی در دوره هدفمندی یارانه‌ها
به گزارش روزنامه «نقش اقتصاد» بر اساس آمارهای وزارت نفت صنعت سی‌ان‌جی در ایران در دوره دولت محمود احمدی‌نژاد و در چارچوب طرح هدفمندی یارانه‌ها به اوج خود رسید و مصرف روزانه این سوخت پاک به 19 میلیون مترمکعب افزایش یافت که این موفقیت نتیجه سیاست‌های تشویقی برای جایگزینی سی‌ان‌جی با بنزین و سرمایه‌گذاری در توسعه جایگاه‌های عرضه سوخت و تولید خودروهای دوگانه‌سوز بود. در آن زمان با افزایش قیمت بنزین در قالب طرح هدفمندی یارانه‌ها انگیزه اقتصادی برای استفاده از سی‌ان‌جی به‌عنوان سوختی ارزان‌تر و پاک‌تر به‌طور چشمگیری افزایش یافت و این امر منجر به گسترش سریع جایگاه‌های عرضه سی‌ان‌جی و تبدیل گسترده خودروهای بنزین‌سوز به دوگانه‌سوز شد به‌گونه‌ای که ایران با بیش از 4.5 میلیون خودروی دوگانه‌سوز و حدود 2400 جایگاه عرضه سی‌ان‌جی به یکی از پیشروترین کشورهای جهان در این حوزه تبدیل شد و این دستاورد نه‌تنها مصرف بنزین و نیاز به واردات آن را کاهش داد بلکه با کاهش آلایندگی‌های ناشی از سوخت‌های مایع به بهبود کیفیت هوای کلان‌شهرها کمک شایانی کرد.
رکود یک‌دهه‌ای و بازگشت به عقب
با وجود این موفقیت‌ها از سال 1392 به بعد و با تغییر سیاست‌های کلان انرژی در کشور روند توسعه صنعت سی‌ان‌جی متوقف شد و مصرف این سوخت درجا زد به‌طوری‌که در سال 1403 میزان مصرف روزانه سی‌ان‌جی به 16 میلیون مترمکعب کاهش یافت که این رقم حتی از سطح مصرف در سال پایانی دولت احمدی‌نژاد نیز پایین‌تر است و این در حالی است که زیرساخت‌های موجود در کشور ظرفیت عرضه سی‌ان‌جی تا 40 الی 50 میلیون مترمکعب در روز را دارند که نشان‌دهنده استفاده‌نشدن از بیش از نیمی از پتانسیل این صنعت است. این کاهش مصرف نه‌تنها فرصت جایگزینی سی‌ان‌جی با بنزین را از بین برده بلکه به گفته کارشناسان منجر به زیان اقتصادی بیش از 200 هزار میلیارد تومان در سال جاری شده است که این مبلغ معادل ارزش صادراتی میلیون‌ها لیتر بنزین است که می‌توانست با توسعه این صنعت و کاهش مصرف داخلی بنزین به بازارهای جهانی عرضه شود و درآمد ارزی قابل‌توجهی برای کشور به ارمغان آورد.
موانع ساختاری و نبود هماهنگی
یکی از دلایل اصلی توقف توسعه صنعت سی‌ان‌جی در ایران، نبود یک متولی قوی و متمرکز در سطح دولت برای پیشبرد سیاست‌های توسعه‌ای این صنعت بوده است و به گفته محسن جوهری رئیس هیئت‌مدیره انجمن صنفی سی‌ان‌جی کشور فقدان هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف مانند وزارت نفت و وزارت صنعت و خودروسازان و همچنین عدم اجرای کامل مصوبات شورای اقتصاد از جمله موانع کلیدی در این مسیر به شمار می‌روند. مصوبه شورای اقتصاد در سال 1398 برای تبدیل ناوگان عمومی بنزین‌سوز به دوگانه‌سوز اگرچه گامی مثبت بود اما به دلیل کمبود منابع مالی و مشکلات اجرایی با کندی مواجه شد و این مسئله روند تبدیل خودروها به دوگانه‌سوز را با چالش‌های متعددی روبه‌رو کرد. علاوه بر این توقف تولید خودروهای پایه گازسوز توسط خودروسازان داخلی به دلیل نبود حمایت‌های کافی و سیاست‌های تشویقی یکی دیگر از عوامل کاهش اقبال عمومی به سی‌ان‌جی بوده است و این در حالی است که تولید چنین خودروهایی می‌توانست انگیزه مالکان خودروها را برای استفاده از این سوخت افزایش دهد.
زیرساخت‌های راکد و چالش‌های توزیع
زیرساخت‌های جایگاه‌های عرضه سی‌ان‌جی نیز در سال‌های اخیر با مشکلات متعددی مواجه شده‌اند و گزارش‌ها نشان می‌دهند که از سال 1392 رشد تعداد جایگاه‌های عرضه این سوخت متوقف شده و در برخی مناطق به دلیل کمبود دسترسی و توزیع نامتوازن جایگاه‌ها تمایل مالکان خودروهای دوگانه‌سوز به استفاده از سی‌ان‌جی کاهش یافته است. این مسئله به‌ویژه در کلان‌شهرهایی مانند تهران که با معضل آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم می‌کنند از اهمیت بیشتری برخوردار است زیرا سی‌ان‌جی به‌عنوان سوختی با آلایندگی کمتر می‌توانست نقش مؤثری در کاهش آلودگی هوای این شهرها ایفا کند و به گفته کارشناسان جایگزینی سی‌ان‌جی در خودروهای سبک و اتوبوس‌های شهری می‌توانست بخش مهمی از مشکلات زیست‌محیطی کلان‌شهرها را برطرف سازد.
زیان اقتصادی ناترازی بنزین
پیامدهای اقتصادی توقف توسعه صنعت سی‌ان‌جی قابل‌توجه است و بر اساس برآوردها هر مترمکعب سی‌ان‌جی می‌تواند جایگزین یک لیتر بنزین شود که با توجه به قیمت صادراتی بنزین در بازارهای جهانی که حدود 0.31 دلار به ازای هر لیتر است افزایش مصرف سی‌ان‌جی از 16 میلیون مترمکعب کنونی به 40 میلیون مترمکعب می‌توانست روزانه 24 میلیون لیتر بنزین را جایگزین کند و این امر معادل صرفه‌جویی سالانه بیش از 7 میلیارد دلار در مصرف بنزین و امکان صادرات آن بود. این در حالی است که ایران در سال‌های اخیر با ناترازی بنزین مواجه شده و مصرف روزانه بنزین به بیش از 120 میلیون لیتر رسیده است که این موضوع خطر بازگشت به واردات بنزین را افزایش داده و توسعه سی‌ان‌جی می‌توانست به‌عنوان راهکاری غیرقیمتی برای رفع این ناترازی عمل کند.
فرصت‌های زیست‌محیطی ازدست‌رفته
از منظر زیست‌محیطی سی‌ان‌جی به دلیل تولید آلایندگی کمتر در مقایسه با بنزین و گازوئیل گزینه‌ای ایده‌آل برای کاهش آلودگی هوای کلان‌شهرها به شمار می‌رود و گزارش‌های مرکز مطالعات زنجیره ارزش نشان می‌دهند که از سال 1381 تاکنون سی‌ان‌جی جایگزین بیش از 63 میلیارد لیتر بنزین شده و این امر نه‌تنها به کاهش آلودگی هوا کمک کرده بلکه صرفه‌جویی اقتصادی قابل‌توجهی را به همراه داشته است. با این حال عدم توسعه این صنعت در سال‌های اخیر باعث شده تا ایران نتواند از مزیت‌های زیست‌محیطی و اقتصادی این سوخت پاک به‌طور کامل بهره‌مند شود و این در حالی است که کشورهایی مانند چین و پاکستان با سرمایه‌گذاری‌های گسترده توانسته‌اند جایگاه‌های عرضه سی‌ان‌جی خود را به ترتیب به 8000 و 3500 جایگاه افزایش دهند و مصرف این سوخت را در سبد انرژی حمل‌ونقل خود به‌طور چشمگیری گسترش دهند.
راهکارهای احیای صنعت سی‌ان‌جی
برای احیای صنعت سی‌ان‌جی در ایران پیشنهادهای متعددی مطرح شده است که از جمله آن‌ها می‌توان به افزایش کارمزد جایگاه‌داران در کلان‌شهرها و کاهش قیمت زمین برای احداث جایگاه‌های جدید با حمایت شهرداری‌ها و وزارت نفت اشاره کرد و همچنین تعریف طرح‌های جایگاه‌های ویژه با سوخت‌های پاک‌تر مانند سی‌ان‌جی با عدد متان بالا و تخصیص کارمزد بیشتر برای این جایگاه‌ها می‌تواند انگیزه سرمایه‌گذاری بخش خصوصی را افزایش دهد. علاوه بر این رایزنی با خودروسازان برای تولید خودروهای پایه گازسوز و ازسرگیری طرح‌های تبدیل کارگاهی خودروهای بنزین‌سوز به دوگانه‌سوز از دیگر اقداماتی است که می‌تواند به توسعه این صنعت کمک کند و قرارداد اخیر بین شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران و گروه صنعتی ایران‌خودرو برای تولید 45 هزار خودروی دوگانه‌سوز در بخش ناوگان عمومی گامی مثبت در این راستا تلقی می‌شود.
چشم‌انداز آینده و ضرورت اقدام فوری
صنعت سی‌ان‌جی در ایران با وجود پتانسیل‌های عظیم و زیرساخت‌های موجود به دلیل فقدان سیاست‌گذاری منسجم و عدم هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف در یک دهه گذشته فرصت‌های بی‌شماری را از دست داده است و این در حالی است که با توجه به ذخایر عظیم گازی ایران و نیاز روزافزون به کاهش مصرف بنزین و رفع ناترازی آن، توسعه این صنعت می‌تواند به‌عنوان راهکاری استراتژیک هم از منظر اقتصادی و هم از منظر زیست‌محیطی عمل کند. احیای این صنعت نیازمند اراده‌ای قوی در سطح دولت و همکاری نزدیک بین وزارت نفت و وزارت صنعت و خودروسازان و بخش خصوصی است تا با اجرای سیاست‌های تشویقی و رفع موانع ساختاری بار دیگر سی‌ان‌جی به‌عنوان سوختی پاک و اقتصادی جایگاه شایسته خود را در سبد انرژی حمل‌ونقل ایران بازیابد. این امر نه‌تنها به کاهش وابستگی به بنزین و افزایش درآمدهای ارزی از طریق صادرات کمک خواهد کرد بلکه گامی بزرگ در راستای بهبود کیفیت هوای کلان‌شهرها و حرکت به سوی توسعه پایدار خواهد بود.