محمد جواد خلیلی– در حالی که ایران با چالش‌های عمیق اقتصادی و زیست‌محیطی دست‌وپنجه نرم می‌کند بحران ناترازی برق به یکی از جدی‌ترین معضلات کشور تبدیل شده که نه‌تنها زندگی روزمره شهروندان را تحت تأثیر قرار داده بلکه بخش‌های کلیدی اقتصاد از جمله کشاورزی و صنعت را با خسارات هنگفتی مواجه ساخته است. کمبود 25 هزار مگاواتی برق که به گفته کارشناسان رقمی هولناک و بی‌سابقه در تاریخ صنعت برق کشور است ابعاد جدیدی به این بحران بخشیده و ضرورت بازنگری فوری در سیاست‌های انرژی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های تولید برق به‌ویژه انرژی‌های تجدیدپذیر را بیش از پیش آشکار کرده است. این گزارش به بررسی ابعاد این بحران پیامدهای آن بر بخش‌های کشاورزی و صنعت و راهکارهای پیشنهادی برای برون‌رفت از این وضعیت می‌پردازد.
ابعاد بحران ناترازی برق بر کشاورزی
به گزارش روزنامه «نقش اقتصاد»، ناترازی برق در ایران که به گفته کارشناسان در سال 1404 به 25 هزار مگاوات رسیده است معادل حدود یک‌سوم نیاز مصرفی کشور در ایام اوج مصرف است. این کمبود عظیم که نتیجه سال‌ها سوءمدیریت عدم سرمایه‌گذاری کافی در زیرساخت‌های تولید برق و وابستگی بیش از حد به منابع سوختی فسیلی است تأثیرات مخربی بر بخش کشاورزی گذاشته است. بر اساس گزارش‌ها چاه‌های برقی کشاورزی که بخش حیاتی تأمین آب برای مزارع و باغات را بر عهده دارند روزانه بین 7 تا 8 ساعت با قطعی برق مواجه می‌شوند. این قطعی‌های مکرر و طولانی‌مدت چرخه آبیاری را مختل کرده و کشاورزان را در شرایطی قرار داده که قادر به تأمین آب مورد نیاز برای محصولات خود نیستند. در نتیجه بسیاری از مزارع به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور که به شدت به آبیاری مصنوعی وابسته‌اند با کاهش شدید تولید و حتی نابودی کامل محصولات مواجه شده‌اند. این وضعیت در حالی رخ می‌دهد که بخش کشاورزی به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی امنیت غذایی کشور نقشی حیاتی در تأمین نیازهای داخلی و کاهش وابستگی به واردات دارد. قطعی برق نه‌تنها تولید محصولات کشاورزی را کاهش داده بلکه هزینه‌های تولید را به دلیل نیاز به استفاده از ژنراتورهای دیزلی که سوخت آن‌ها نیز با محدودیت مواجه است افزایش داده است. این امر به نوبه خود قیمت تمام‌شده محصولات کشاورزی را بالا برده و فشار مضاعفی بر مصرف‌کنندگان وارد کرده است. به گفته کارشناسان اگر این روند ادامه یابد امنیت غذایی کشور به خطر افتاده و وابستگی به واردات محصولات کشاورزی افزایش خواهد یافت که با توجه به ناترازی ارزی کشور چالشی مضاعف ایجاد خواهد کرد.
تأثیرات ناترازی برق بر صنعت
بخش صنعت نیز از پیامدهای این بحران در امان نمانده است. گزارش‌ها حاکی از آن است که قطعی‌های مکرر برق در کارخانه‌ها و واحدهای تولیدی به کاهش چشمگیر تولید منجر شده و خسارات مالی سنگینی به صنایع کلیدی مانند سیمان و فولاد وارد کرده است. به گزارش کمیسیون صنعت اتاق بازرگانی ایران قطعی برق روزانه حدود 8 هزار میلیارد تومان ضرر به بخش تولید وارد کرده که در مجموع زیانی بالغ بر 250 همت (هزار میلیارد تومان) را در مدت کوتاهی به همراه داشته است. این خسارات نه‌تنها به کاهش تولید و عرضه محصولات صنعتی منجر شده بلکه با افزایش قیمت‌ها در بازار به دلیل کمبود عرضه فشار اقتصادی بیشتری بر مصرف‌کنندگان تحمیل کرده است. علاوه بر این کاهش تولید صنعتی به دلیل قطعی برق تأثیر مستقیمی بر ناترازی ارزی کشور داشته است. بخش صنعت به‌ویژه صنایع صادراتی مانند پتروشیمی و فولاد نقش مهمی در تأمین ارز مورد نیاز کشور ایفا می‌کنند. با کاهش تولید این صنایع توانایی کشور برای کسب درآمدهای ارزی کاهش یافته و این امر در شرایطی که ایران با تحریم‌های اقتصادی مواجه است مشکلات عدیده‌ای را در تأمین نیازهای وارداتی ایجاد کرده است. به گفته کارشناسان ناترازی ارزی ناشی از کاهش تولید صنعتی می‌تواند به افزایش نرخ ارز در بازار داخلی منجر شود که این خود تورم را تشدید کرده و قدرت خرید مردم را بیش از پیش کاهش خواهد داد.
دلایل اصلی ناترازی برق
کارشناسان دلایل متعددی را برای این بحران برمی‌شمارند که از جمله آن‌ها می‌توان به کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های تولید برق فرسودگی تجهیزات نیروگاهی وابستگی بیش از حد به گاز طبیعی برای تولید برق و کاهش شدید تولید نیروگاه‌های برق‌آبی به دلیل خشکسالی اشاره کرد. بر اساس داده‌های موجود ظرفیت اسمی تولید برق ایران در پایان سال 1402 به 92 هزار و 841 مگاوات رسیده است اما تولید واقعی به دلیل محدودیت‌های سوخت و راندمان پایین نیروگاه‌ها به مراتب کمتر از این مقدار است. به عنوان مثال تولید برق نیروگاه‌های برق‌آبی که 13/2 درصد از ظرفیت اسمی را تشکیل می‌دهند به دلیل کاهش 42 درصدی بارش‌ها و ورودی آب به سدها به یک‌چهارم سال گذشته کاهش یافته است. علاوه بر این وابستگی 90 درصدی نیروگاه‌های کشور به گاز طبیعی در شرایطی که کشور با ناترازی گاز نیز مواجه است تولید برق را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. در زمستان 1403 به دلیل افزایش مصرف گاز خانگی و کمبود سوخت برای نیروگاه‌ها قطعی‌های برنامه‌ریزی‌شده برق در بسیاری از مناطق کشور از سر گرفته شد. این وضعیت نشان‌دهنده ضرورت تنوع‌بخشی به سبد سوختی و سرمایه‌گذاری در منابع جایگزین مانند انرژی‌های تجدیدپذیر است.
انرژی خورشیدی؛ راهکاری برای برون‌رفت از بحران
در میان راهکارهای پیشنهادی برای رفع ناترازی برق توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر به‌ویژه انرژی خورشیدی به‌عنوان یک راه‌حل کوتاه‌مدت و بلندمدت مورد توجه کارشناسان قرار گرفته است. ایران با داشتن بیش از 300 روز آفتابی در سال و پتانسیل بالای تولید انرژی خورشیدی یکی از مناسب‌ترین مناطق جهان برای توسعه این نوع انرژی است. با این حال سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد تولید برق کشور تنها 1/1 درصد است که در مقایسه با استانداردهای جهانی رقم ناچیزی به شمار می‌رود. کارشناسان معتقدند که دولت می‌تواند با ایجاد مشوق‌های مالی مانند تضمین خرید برق تولیدی توسط نیروگاه‌های خورشیدی و ارائه تسهیلات کم‌بهره به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی بسترهای لازم برای توسعه این صنعت را فراهم کند. علاوه بر این استفاده از سرمایه‌های خرد مردمی از طریق ایجاد سازوکارهای حمایتی می‌تواند به جذب سرمایه‌های داخلی و کاهش فشار بر منابع دولتی کمک کند. به گفته یک کارشناس انرژی اگر سرمایه‌گذاران اطمینان یابند که سرمایه آن‌ها در طرح‌های مطمئن و سودآور به کار گرفته می‌شود تمایل بیشتری برای مشارکت در پروژه‌های تولید برق خورشیدی خواهند داشت.
چشم‌انداز آینده و ضرورت اقدام فوری
با ادامه روند کنونی ناترازی برق پیش‌بینی می‌شود که این بحران در سال‌های آینده تشدید شود و تا سال 1410 کمبود برق به 32 تا 61 هزار مگاوات برسد که به معنای عدم توانایی تأمین یک‌سوم نیاز برق کشور است. این وضعیت نه‌تنها اقتصاد کشور را فلج خواهد کرد بلکه زندگی روزمره میلیون‌ها شهروند را با اختلالات جدی مواجه خواهد ساخت. قطعی‌های مکرر برق در بیمارستان‌ها نانوایی‌ها و حتی شبکه‌های ارتباطی نشان‌دهنده عمق این بحران است که حتی در ماه‌های غیراوج مصرف نیز گریبانگیر مردم شده است. برای برون‌رفت از این بحران دولت چهاردهم باید سیاست‌های جامعی را در پیش گیرد که شامل افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های تولید برق به‌روزرسانی شبکه انتقال و توزیع تنوع‌بخشی به سبد سوختی و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر باشد. علاوه بر این مدیریت مصرف برق از طریق پویش‌های تشویقی و اصلاح الگوهای مصرف می‌تواند به کاهش فشار بر شبکه کمک کند. به گفته مدیرعامل شرکت توانیر بیش از 35 هزار مگاوات از مصرف برق در تابستان به وسایل سرمایشی اختصاص دارد که با مدیریت صحیح می‌توان این بار را به بخش‌های مولد اقتصاد هدایت کرد. ناترازی 25 هزار مگاواتی برق در ایران بحرانی چندوجهی است که بخش‌های کشاورزی صنعت و زندگی روزمره شهروندان را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. خسارات هنگفت به تولید کشاورزی و صنعتی کاهش امنیت غذایی و ناترازی ارزی تنها بخشی از پیامدهای این بحران هستند. توسعه انرژی خورشیدی به‌عنوان یک راهکار پایدار و مقرون‌به‌صرفه می‌تواند نقش کلیدی در کاهش این ناترازی ایفا کند مشروط بر اینکه با سرمایه‌گذاری هدفمند و سیاست‌گذاری مؤثر همراه شود. در شرایطی که کشور با چالش‌های اقتصادی و تحریم‌ها مواجه است استفاده از پتانسیل‌های داخلی و جذب سرمایه‌های مردمی می‌تواند راهگشای عبور از این بحران باشد.