محمد جواد خلیلی: در حالی که صنعت پتروشیمی ایران به عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور با پتانسیل عظیم صادراتی و ارزآوری شناخته می‌شود افزایش بی‌سابقه نرخ خوراک گاز تا سطح 15 سنت بر مترمکعب به چالشی جدی برای این صنعت بدل شده که نه تنها مزیت رقابتی واحدهای پتروشیمی داخلی را در برابر رقبای منطقه‌ای به شدت تضعیف کرده بلکه آینده توسعه این صنعت را نیز با ابهامات اساسی مواجه ساخته است. این افزایش قیمت که در مقایسه با کشورهای همسایه با نرخ کمتر از 10 سنت بر مترمکعب به مراتب بالاتر است بسیاری از تولیدکنندگان را در تنگنای مالی قرار داده و صدای اعتراض فعالان این حوزه را بلند کرده است. در شرایطی که اقتصاد ایران برای رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی به شدت به توسعه صنایع پایین‌دستی و افزایش صادرات غیرنفتی نیاز دارد سیاست‌گذاری‌های اخیر در حوزه خوراک پتروشیمی‌ها پرسش‌های متعددی را در میان کارشناسان و سرمایه‌گذاران ایجاد کرده که پاسخ به آنها می‌تواند مسیر آینده این صنعت استراتژیک را روشن‌تر کند.
هدررفت 20 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری
به گزارش «نقش اقتصاد»، صنعت پتروشیمی به دلیل نقش کلیدی در تولید محصولات متنوع از مواد اولیه شیمیایی گرفته تا محصولات نهایی مورد استفاده در صنایع مختلف از جمله خودروسازی نساجی و بسته‌بندی همواره به عنوان یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد ایران مطرح بوده است. این صنعت که با سرمایه‌گذاری‌های کلان در دهه‌های گذشته به ظرفیت‌های قابل توجهی دست یافته اکنون با معضلاتی روبروست که بخش عمده‌ای از توان تولیدی آن را به حاشیه رانده است. بر اساس گزارش‌های اخیر حدود 22 میلیون تن از ظرفیت تولید پتروشیمی کشور به دلیل کمبود خوراک گاز بلااستفاده باقی مانده که این رقم معادل هدررفت سرمایه‌گذاری عظیم 20 میلیارد دلاری است که می‌توانست در صورت بهره‌برداری کامل به ایجاد هزاران شغل مستقیم و غیرمستقیم و افزایش درآمدهای ارزی منجر شود. این وضعیت که به تعبیری خاک خوردن سرمایه‌های ملی را به تصویر می‌کشد نه تنها نشان‌دهنده ناکارآمدی در مدیریت منابع بلکه هشداری جدی برای بازنگری در سیاست‌های کلان اقتصادی کشور به شمار می‌رود.
رقبای منطقه‌ای در کمین بازارهای جهانی
افزایش نرخ خوراک گاز که به گفته کارشناسان از مهم‌ترین عوامل کاهش سودآوری واحدهای پتروشیمی است در شرایطی رخ داده که کشورهای رقیب در منطقه خاورمیانه با ارائه خوراک ارزان‌تر به تولیدکنندگان خود توانسته‌اند جایگاه خود را در بازارهای جهانی تثبیت کنند. برای مثال کشورهایی نظیر عربستان سعودی و قطر با بهره‌گیری از منابع گازی فراوان و سیاست‌گذاری‌های هوشمندانه قیمت خوراک را در سطحی نگه داشته‌اند که واحدهای پتروشیمی آنها بتوانند با هزینه‌های تولید پایین‌تر محصولات خود را با قیمت‌های رقابتی در بازارهای بین‌المللی عرضه کنند. این در حالی است که تولیدکنندگان ایرانی با افزایش هزینه‌های تولید ناشی از بالا رفتن نرخ خوراک گاز نه تنها در بازارهای صادراتی با چالش‌های جدی مواجه شده‌اند بلکه در تأمین نیازهای داخلی نیز با دشواری‌هایی روبرو هستند که این امر به نوبه خود بر زنجیره تأمین صنایع وابسته تأثیر منفی گذاشته است.
ضرورت تمرکز بر زنجیره ارزش
یکی از انتقادات اصلی فعالان صنعت پتروشیمی به سیاست‌های فعلی این است که مشوق‌های ارائه‌شده به این صنعت به جای آنکه بر توسعه زنجیره ارزش متمرکز باشد عمدتاً به صورت کلی و بدون برنامه‌ریزی بلندمدت توزیع شده است. کارشناسان معتقدند که مشوق‌های مالی و تخفیف‌های خوراک باید به گونه‌ای طراحی شود که شرکت‌های پتروشیمی را به سرمایه‌گذاری در تکمیل زنجیره ارزش و تولید محصولات نهایی با ارزش افزوده بالاتر تشویق کند. در حال حاضر بخش قابل توجهی از تولیدات پتروشیمی ایران به صورت محصولات خام یا نیمه‌خام صادر می‌شود که این امر نه تنها ارزش افزوده کمتری برای اقتصاد کشور ایجاد می‌کند بلکه وابستگی به بازارهای خارجی را افزایش می‌دهد. توسعه زنجیره ارزش از طریق سرمایه‌گذاری در تولید محصولات نهایی می‌تواند ضمن کاهش وابستگی به صادرات مواد خام به ایجاد اشتغال پایدار و افزایش درآمدهای ارزی کمک کند.
کمبود خوراک، معضلی ساختاری
کمبود خوراک گاز که به تعطیلی بخش‌هایی از ظرفیت تولید پتروشیمی منجر شده ریشه در مسائل متعددی دارد که از جمله آنها می‌توان به ناکافی بودن زیرساخت‌های تولید و انتقال گاز مدیریت غیربهینه منابع گازی و اولویت‌بندی نادرست در تخصیص خوراک به صنایع مختلف اشاره کرد. در حالی که بخش خانگی و نیروگاهی در فصول سرد سال بخش عمده گاز تولیدی کشور را مصرف می‌کنند صنایع پتروشیمی که از نظر اقتصادی بازدهی بالاتری دارند اغلب با کمبود تأمین مواجه می‌شوند. این وضعیت در حالی رخ می‌دهد که ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر گازی جهان پتانسیل آن را دارد که با مدیریت صحیح منابع خود نه تنها نیاز داخلی صنایع را تأمین کند بلکه به یکی از صادرکنندگان عمده گاز و محصولات پتروشیمی در منطقه تبدیل شود.
راهکارهای پیشنهادی برای احیای صنعت
کارشناسان پیشنهاد می‌کنند که برای برون‌رفت از این بحران دولت باید سیاست‌های جامعی را در پیش گیرد که هم شامل بازنگری در قیمت‌گذاری خوراک و هم تقویت زیرساخت‌های تولید و توزیع گاز باشد. به عنوان مثال سرمایه‌گذاری در توسعه میادین گازی جدید و افزایش ظرفیت پالایشگاه‌های گاز می‌تواند به تأمین پایدار خوراک برای پتروشیمی‌ها کمک کند. همچنین اصلاح نظام تخصیص مشوق‌ها به گونه‌ای که شرکت‌های پتروشیمی را به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر سوق دهد می‌تواند به افزایش رقابت‌پذیری این صنعت در بازارهای جهانی منجر شود. در این راستا برخی کارشناسان پیشنهاد داده‌اند که دولت می‌تواند با ایجاد مناطق ویژه اقتصادی برای پتروشیمی‌ها و ارائه تسهیلات مالیاتی و گمرکی به شرکت‌هایی که در زنجیره ارزش سرمایه‌گذاری می‌کنند انگیزه‌های لازم برای توسعه این صنعت را فراهم کند.
همکاری‌های بین‌المللی کلیدی برای پیشرفت
یکی دیگر از راهکارهای پیشنهادی تقویت همکاری‌های بین‌المللی در حوزه فناوری و سرمایه‌گذاری است که می‌تواند به انتقال دانش فنی و جذب سرمایه‌های خارجی برای توسعه زیرساخت‌های پتروشیمی منجر شود. در شرایطی که تحریم‌های بین‌المللی دسترسی ایران به فناوری‌های پیشرفته و بازارهای جهانی را محدود کرده همکاری با کشورهایی که در زمینه پتروشیمی تجربه‌های موفقی دارند می‌تواند به بهبود کارایی و افزایش تولید کمک کند. برای مثال امضای قراردادهای بلندمدت با شرکت‌های معتبر بین‌المللی برای تأمین تجهیزات و فناوری‌های نوین می‌تواند به نوسازی واحدهای پتروشیمی و کاهش هزینه‌های تولید کمک کند.
ثبات اقتصادی پیش‌نیاز توسعه
در کنار این مسائل نباید از نقش سیاست‌های کلان اقتصادی در حمایت از صنعت پتروشیمی غافل شد. ثبات در سیاست‌های ارزی و تجاری می‌تواند به تولیدکنندگان اطمینان دهد که سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت آنها با ریسک‌های غیرقابل پیش‌بینی مواجه نخواهد شد. در سال‌های اخیر نوسانات نرخ ارز و تغییرات مکرر در قوانین صادراتی باعث شده که بسیاری از شرکت‌های پتروشیمی در برنامه‌ریزی‌های خود با مشکلات متعددی مواجه شوند. ایجاد ثبات در این حوزه و ارائه تضمین‌هایی برای حفظ سودآوری شرکت‌ها می‌تواند به جذب سرمایه‌گذاری‌های جدید و افزایش تولید کمک کند.
آینده پتروشیمی در انتظار تصمیمات بزرگ
در نهایت باید گفت که صنعت پتروشیمی ایران در مقطع کنونی در یک دو راهی تاریخی قرار دارد که می‌تواند به فرصتی برای جهش اقتصادی یا چالشی برای افول این صنعت منجر شود. افزایش نرخ خوراک گاز و بلااستفاده ماندن ظرفیت‌های تولیدی نشان‌دهنده ضرورت بازنگری عاجل در سیاست‌های این حوزه است. دولت و تصمیم‌گیران اقتصادی باید با نگاهی آینده‌نگرانه و با بهره‌گیری از نظرات کارشناسان و فعالان این صنعت راهکارهایی را تدوین کنند که نه تنها مزیت رقابتی پتروشیمی‌های ایرانی را در بازارهای جهانی حفظ کند بلکه به توسعه پایدار این صنعت و افزایش سهم آن در اقتصاد ملی کمک کند. در این مسیر توجه به توسعه زنجیره ارزش تقویت زیرساخت‌های تولید گاز و ایجاد ثبات در سیاست‌های اقتصادی از مهم‌ترین اقداماتی است که می‌تواند آینده‌ای روشن برای صنعت پتروشیمی ایران رقم بزند.
امید به رهایی از وابستگی به نفت
این صنعت که روزگاری به عنوان یکی از امیدهای اصلی اقتصاد ایران برای رهایی از وابستگی به نفت مطرح بود اکنون در انتظار تصمیماتی است که بتواند ظرفیت‌های عظیم آن را از حالت بالقوه به بالفعل تبدیل کند. اگر این فرصت از دست برود نه تنها میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری به هدر خواهد رفت بلکه جایگاه ایران در بازارهای جهانی پتروشیمی نیز به شدت تضعیف خواهد شد. زمان آن رسیده که با نگاهی استراتژیک و برنامه‌ریزی دقیق این صنعت به جایگاه واقعی خود در اقتصاد ایران و جهان بازگردد.