اهداف حضور رئیس جمهور آمریکا در خاورمیانه واکاوی شد؛ دو روی سکه سفر ترامپ به خاورمیانه

سیده آمنه موسوی روزنامه نگار: نخستین سفر بین‌المللی دونالد ترامپ پس از حضور مجدد در قدرت، آن هم به متمول‌ترین کشور‌های جهان، نه برای توافقات استراتژیک و سیاسی بلکه به قصد جذب بیشتر سرمایه‌های اعراب ثروتمند کشور‌های عربستان، قطر و امارات برای پیشبرد اهداف کلان تجاری و سرمایه‌گذاری یک تریلیون دلاری این کشور‌ها در اقتصاد آمریکاست. این رویکرد ماحصل سفر چهارروزه رئیس‌جمهور ایالات متحده به خاورمیانه است که اگر به ثمر برسد، یاری‌رسان ترامپ در رسیدن به بسیاری از وعده‌های انتخاباتی‌اش خواهد بود. تمرکز بر معاملات اقتصادی در این سفر در حالی صورت می‌گیرد که ایالات متحده در سه‌ماهه اول سال، برای اولین بار در طول سه سال گذشته با کاهش تولید اقتصادی روبه‌رو بوده است.

رئیس‌جمهور آمریکا برای دیدار با شرکا و هم‌پیمانان خاورمیانه‌ای خود راهی منطقه شده است و قرار است از 23 تا 26 اردیبهشت‌ماه از سه کشور عربستان، قطر و امارات دیدن کند. گفته می‌شود سفر ترامپ عمدتاً بر مشارکت اقتصادی اعراب در آمریکا متمرکز خواهد بود. سرمایه‌گذاری‌های پرسودی مانند معاملات بزرگ تسلیحاتی، پروژه‌های هوش مصنوعی و البته تضمین سرمایه‌گذاری یک تریلیون دلاری در شرکت‌های آمریکایی که بر اساس تعهد اولیه 600 میلیارد دلاری محمدبن سلمان، ولیعهد سعودی‌ها صورت می‌پذیرد.

البته این سفر دارای اهداف سیاسی خاصی نیز هست که با وجود ناخشنودی دونالد ترامپ از سیاست‌های بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، از سوی رئیس‌جمهور آمریکا پیگیری می‌شود. یعنی با وجود اینکه سفر به تل‌آویو در زمره برنامه‌های ترامپ قرار ندارد اما او همچنان درصدد اجرای مقوله عادی‌سازی روابط اسرائیل با پادشاهی سعودی است که در قالب «پیمان ابراهیم» دنبال می‌شود. پیش از حملات 7 اکتبر، ولیعهد عربستان در حال نهایی کردن یک توافق دیپلماتیک برجسته بود؛ یک پیمان دفاعی با ایالات متحده در ازای به رسمیت شناختن اسرائیل از جانب ریاض. اما وسعت عملیات اسرائیل، که منجر به کشته شدن 52 هزار نفر و آوارگی نزدیک به دو میلیون نفر از مردم غزه شد، مذاکرات این توافق را متوقف کرد و پس از آن بود که محمد بن‌سلمان به اسرائیل ‌اتهام نسل‌کشی وارد کرد.

اقتصاد پیشرو، سیاست مستتر

با وجود اینکه اهتمام و تمرکز سفر منطقه‌ای دونالد ترامپ بر توافقات اقتصادی با اعراب است، اما شاید بتوان به دیگر برنامه‌های رئیس‌جمهور آمریکا در سفر به ریاض که شامل پیمان دفاعی متوقف‌شده عربستان و ایالات متحده می‌شود نیز اشاره کرد که در ابتدا یک پیمان رسمی در نظر گرفته شده بود؛ این پیمان در اواخر ریاست‌جمهوری بایدن در قالب ضمانت‌های امنیتی با مقیاس کوچک‌تر احیا شد تا از مخالفت کنگره جلوگیری کند.

تشکیل کنسرسیوم مشترک هسته‌ای پادشاهی سعودی با آمریکا نیز مورد دیگری است که قطعاً در این سفر به آن پرداخته می‌شود. کریس رایت، وزیر انرژی آمریکا، در ماه مه (فروردین‌ماه) سال جاری در جریان سفر خود به عربستان گفته بود: «ریاض و واشنگتن در مسیر دستیابی به یک توافق برای همکاری در زمینه توسعه برنامه هسته‌ای غیرنظامی عربستان هستنند و برای مشارکت و همکاری آمریکا در زمینه هسته‌ای در اینجا، قطعاً یک توافق‌نامه «123» وجود خواهد داشت.» توافقی که این وزیر آمریکایی از آن یاد می‌کند شامل یک قرارداد هسته‌ای غیرنظامی و تضمین‌های امنیتی است که به عادی‌سازی روابط بین عربستان سعودی و اسرائیل منجر می‌شود. به نوشته روزنامه تایمز اسرائیل، توافق موسوم به 123 با ریاض به بخش 123 «قانون انرژی اتمی ایالات متحده» در سال 1954 اشاره دارد که به دولت و شرکت‌های آمریکایی اجازه می‌دهد با نهاد‌های پادشاهی عربستان برای توسعه صنعت هسته‌ای غیرنظامی همکاری کنند.

وزیر انرژی آمریکا در آن مقطع زمانی بر این موضوع هم تاکید کرده بود که «مقامات سعودی با الزامات این قانون موافقت نکرده‌اند. این توافق 9 معیار در زمینه منع اشاعه را مشخص می‌کند که کشور مورد نظر باید آن را رعایت کند تا از استفاده از فناوری برای توسعه سلاح‌های هسته‌ای یا انتقال مواد حساس به دیگران جلوگیری کند». اگرچه تاکنون در بحث‌ها و گفتگو‌ها دراین‌باره پیشرفت چندانی حاصل نشده است – عربستان سعودی نمی‌خواست توافقی را امضا کند که امکان غنی‌سازی اورانیوم یا بازفرآوری سوخت مصرف‌شده را رد کند – اما به نظر می‌رسد با امکان دستیابی توافق هسته‌ای میان تهران و واشنگتن، ریاض نیز در این موضوع تجدیدنظر کند؛ یعنی با وجود اینکه سعودی‌ها می‌گویند دنبال توافقی هستند که اجازه دهد غنی‌سازی اورانیوم در خاک این کشور در انرژی غیرنظامی استفاده شود و اینکه از کنترل ایالات متحده بر پروسه فعالیت‌هایشان خشنود نیستند (آمریکا می‌گوید باید اطمینان حاصل کند که پروسه غنی‌سازی سعودی به سمت استفاده تسلیحاتی منحرف نمی‌شود)، اما به باور تحلیلگران با پیشرفت مذاکرات هسته‌ای بین ایالات متحده و ایران، سعودی‌ها ممکن است قبل از رسیدن به توافقی که آنها را در موقعیت نامناسبی نسبت به ایران قرار می‌دهد، در دیدگاهایشان تجدید نظر کنند. مذاکرات ایالات متحده و ایران تا حد زیادی به مساله غنی‌سازی بستگی دارد؛ ایران اصرار دارد که این توانایی را حفظ کند و ایالات متحده این موضوع را که آیا قاطعانه خواستار پایان دادن به تمام پروسه غنی‌سازی‌ در ایران است یا خیر، حل‌نشده باقی گذاشته است.

اما همان‌طور که می‌دانیم، در خاورمیانه بزرگ‌ترین معاملات موضوعی فراتر از پول است. از همین رو ترامپ باید از فرصت خود در عرضه موارد تاثیرگذارتری همچون معامله‌ای برای بازگرداندن همه گروگان‌ها به خانه، تمدید کمک‌های بشردوستانه به غزه، حذف حماس از قدرت و پیشرفت به سمت عادی‌سازی نهایی روابط اسرائیل و عربستان سعودی استفاده کند. بر همین مبنا نیز انتظار می‌رود رئیس‌جمهور آمریکا در سفر به عربستان، قرارداد فروش بیش از 100 میلیارد دلار تسلیحات را که شامل موشک، سیستم‌های راداری و هواپیما‌های ترابری می‌شود به سرانجام برساند.

توافقاتی از جنس هوش مصنوعی

در امارات متحده عربی دومین مقصد منطقه‌ای رئیس‌جمهور آمریکا قرار است دیداری میان ترامپ با محمد بن زاید آل نهیان، امیر امارات، در مورد فرصت‌های سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی مانند هوش مصنوعی، نیمه‌رسانا‌ها، انرژی و تولید برقرار شود. در ماه مارس (اسفند- فروردین)، امارات متحده عربی از یک طرح سرمایه‌گذاری 4/1 تریلیون دلاری برای سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مذکور در ایالات متحده طی دهه آینده خبر داد. علاوه بر این، انتظار می‌رود ترامپ محدودیت‌های صادراتی دوران بایدن بر فناوری‌های پیشرفته را لغو کند، زیرا امارات متحده عربی دنبال میکروچیپ‌ها و فناوری هوش مصنوعی ایالات متحده برای پشتیبانی از هدف خود در تبدیل شدن به یک رهبر جهانی هوش مصنوعی تا سال 2031 است.

همکاری نظامی، امنیت منطقه‌ای و سوریه در سومین مقصد خاورمیانه‌ای ترامپ

در قطر، جایی که بزرگ‌ترین پایگاه نظامی ایالات متحده در خاورمیانه واقع شده، دستور کار ترامپ شامل دیدار با‌ امیر، شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، برای بحث در مورد همکاری نظامی و امنیت منطقه‌ای است. دوحه که روابط نزدیکی با احمد الشرع رئیس‌جمهور جدید سوریه دارد، ممکن است در فکر حمایت ترامپ در کاهش تحریم‌ها علیه سوریه نیز باشد.با اهتمام به موضوعات مطروحه به نظر می‌رسد در آستانه سفر ترامپ، عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی متعهد به سرمایه‌گذاری‌های درخور توجهی در ایالات متحده شده‌اند که نشان‌دهنده علاقه آنها به تعمیق روابط اقتصادی با آمریکاست. با این حال، سفر ترامپ پس از رد پیشنهاد او درباره توسعه مجدد غزه به‌دست ایالات متحده و جابه‌جایی ساکنان آن به سایر کشور‌های عربی صورت می‌گیرد؛ طی نشست رهبران عرب در ریاض در ماه فوریه (اسفند)، مقامات کشور‌های مصر، قطر، امارات متحده عربی و کویت با طرح ترامپ مبنی بر تغییر محل سکونت ساکنان غزه مخالفت و بر لزوم خودمختاری فلسطینیان و ثبات منطقه‌ای تاکید کردند.این احتمال وجود دارد که ترامپ چهارشنبه، در دومین روز سفر خود به عربستان، به خاطر خشنودی و جذب مشارکت‌های اقتصادی اعراب برای سرمایه‌گذاری در آمریکا، از عنوان جعلی «خلیج عربی» به‌جای «خلیج فارس» استفاده کند؛ ترامپ پیش از این گفته بود در طول سفر خود تصمیم خواهد گرفت که ایالات متحده چگونه به «خلیج فارس» اشاره کند.