بررسی خرید و فروش رمزارز در قوانین ایران

صونا سفیری مؤلف و مشاور حقوقی: بیت کوین نوعی رمزارز و به زبان ساده نوعی پول است که به‌هیچ وجه موجودیت فیزیکی ندارد بلکه نوعی دارایی مجازی است که برای پرداخت‌های الکترونیک در بستر بلاک چین می‌توان از آن استفاده کرد. نکته مهمی که باید بدانیم این است که هدف اصلی از اختراع رمزارزها، ایجاد زیر ساخت قابل اطمینان و دارای امنیت برای مبادلات مالی بوسیله شبکه بلاک چین است. اگر بخواهیم در قالب صریح‌تری به شرح رمزارزها بپردازیم باید این‌گونه بگوییم که نوعی پول الکترونیکی هستند که نهاد واسطی در راستای انتشار و نقل و انتقال و مدیریت آن وجود ندارد و کنترل آن تحت اختیار مردم است. در این سیستم پولی، مردم بانک خود هستند و پول را به صورت مستقیم و بدون نیاز به بانک یا نهاد متمرکز دیگری به یکدیگر انتقال می‌دهند. اگر بصورت خلاصه و کاملاً ساده بخواهیم ارز دیجیتال را توضیح دهیم باید بگوییم یک سیستم اینترنتی عمومی است که توانسته است پرداخت وجوه و تولید پول را به امری دیجیتالی و الکترونیکی مبدل کند.

آیا خرید و فروش رمزارز جرم محسوب می‌شود؟

بر اساس قانون ایران، فعل و رفتاری جرم است که در قانون مجازات اسلامی به جرم انگاری آن پرداخته شده و برای آن مجازات تعیین شده باشد. قانون ایران در مورد خرید و فروش رمز ارزها از جمله بیت کوین سکوت کرده و راجع به جرم انگاری این مسئله سخنی نگفته است. لذا می‌توان گفت خرید و فروش آن در ایران جرم نیست زیرا برای آن مجازاتی تعیین نشده است ولی هیئت وزیران بر اساس مصوبه‌ای که در سال 1398 تصویب کرده استفاده از رمز ارزها را مشمول حمایت و ضمانت نظام بانکی ندانسته و استفاده از آن را در راستای مبادلات داخلی و خرید و فروش کالا ممنوع دانسته است. این در حالی است که خرید و فروش آن را با توجه به این امر که افراد به شخصه مسئولیت خطرپذیری و احتمال افت ارزش این رمز ارز را عهده دار شده‌اند و با در نظر گرفتن ریسک‌های قابل پیش بینی به خرید و فروش این رمز ارز اقدام می‌کنند را ممنوع اعلام نکرده است. استخراج رمز ارزها (ماینینگ) بر اساس مصوبه مذکور چنانچه با اخذ مجوز از وزارت صنعت، معدن و تجارت همراه باشد، مجاز است و مراکز استخراج آن با توجه به مصوبه مذکور، به عنوان واحد تولید صنعتی شناخته می‌شوند و مشمول مقررات مالیاتی هستند.

آیا رمزارز در قوانین ایران به عنوان مال شناخته می‌شود؟

در پاسخ به این پرسش لازم است مال و دارایی را از منظر فقهی و حقوقی بررسی نماییم. برخی از فقها مال را چیزی دانسته‌اند که در مقابل آن مال بدهند. مالیت بعضی مال‌ها واقعی است مانند لباس یا مسکن که مستقیماً نیازهای اشخاص را برآورده می‌سازد و بعضی دیگر ماهیتی اعتباری دارند که به صورت غیرمستقیم به رفع نیاز افراد کمک می‌کنند. پول مثالی است که در این تعریف گنجانده می‌شود. در تعریف حقوقی، مال، آن چیزی است که دارای ارزش اقتصادی بوده و قابلیت تبدیل به پول را داشته باشد. حال با توجه به موارد مذکور باید بررسی کرد که آیا رمزارز، مال به شمار می‌رود یا خیر؟ پاسخ مثبت است و آن را می‌توان نوعی مال دانست که به صورت خدمات و منفعت در جامعه ظاهر شده است. از سوی دیگر به لحاظ اینکه از الگوریتم ریاضی برای انتقال آن استفاده می‌شود، می‌توان آن را نوعی دارایی فکری محسوب نمود که ارزش اقتصادی دارد و از نظر فقهی هم ارزش اقتصادی برای دارایی فکری در نظر گرفته است زیرا نمی‌توان منکر این مسئله شد که تنها حقوق مادی نیستند که ارزش اقتصادی دارند، مثلاً حق مخترع یا حق مؤلف هم از دسته حقوقی هستند که جنبه مادی ندارند ولی ارزش اقتصادی دارند و از دیدگاه فقها هم این مسئله، کاری پذیرفته شده است. لذا رمزارز می‌تواند در دسته دارایی‌های فکری جای بگیرد که دارای ارزش اقتصادی و مالی است.

آیا رمزارزها قابلیت توقیف دارد یا خیر؟

در بقیه کشورها که مبادلات بوسیله ارز دیجیتال به روش قانونی است، امکان توقیف آن وجود دارد و کیف پول ارزی و رمز ارزها از دسترس صاحب آن که متهم به جرمی باشد خارج می‌شود. ولی در ایران، قانون راجع به این رمز ارز و خرید و فروش آن سکوت کرده و قانونی تحت عنوان رمز ارزها پیش بینی نشده است. بنابراین قانونگذار خرید و فروش این رمز ارز را غیرمجاز و ممنوع نمی‌داند و دلیل این است که استفاده از این رمز ارز در جامعه جهانی، با پیشرفت قابل ملاحظه‌ای مواجه بوده و ممنوع اعلام کردن استفاده از این رمز ارز، مانع همراهی جامعه با اقتصاد جهانی خواهد شد. پس لازم است که ایران نیز هم سو با اقتصاد جهانی مسیر پیشرفت را طی نماید. بنابر آنچه که بیان کردیم و با توجه به تعریف مال و دارایی و همچنین با در نظر گرفتن این موضوع که می‌توان بیت کوین را مال و دارایی محسوب کرد توقیف آن نیز امری درست است. ولی پیشتر نیز گفتیم که قانون بطور کامل در رابطه با خرید و فروش رمز ارزها صحبتی نکرده فلذا قاعدتاً پردازشی در خصوص توقیف این رمز ارز در قانون ایران وجود ندارد.  در رویه‌های قضایی هم موردی با عنوان توقیف رمز ارز دیجیتال یا بیت کوین نمی‌توان پیدا کرد. پس در پاسخ به این پرسش که آیا رمزارز قابل توقیف است یا خیر باید بگوییم که این رمز ارزها به عنوان مال و دارایی در ایران قابل توقیف نیست.