ساناز نفیسی روزنامه نگار: مسعود پزشکیان، رئیس جمهور جدید ایران قرار است در اولین سفر رسمی‌اش وارد عراق شود. انتخاب عراق به عنوان مقصد نخست سفرهای منطقه‌ای پزشکیان نشان از آن دارد که بغداد در عرصه سیاست خارجی ایران دارای اولویت است. قابل ذکر است که دولت کنونی عراق به رهبری محمد شیاع السودانی، نخست وزیر، از زمان سقوط حزب بعث در سال 2003 یکی از نزدیک‌ترین دولت‌های این کشور به ایران بوده است.
با این حال شواهد نشان می‌دهد که از منظر سودانی تقویت روابط با کشورهای عربی بیش از تعامل با ایران در اولویت قرار دارد. این موضع گیری می‌تواند شاید نشان از آن باشد که سودانی از جانب متحدان سیاسی‌اش که از حامیان ایران هستند، خیال راحت است. حال سوالی که مطرح می‌شود، این است که با توجه به این پویایی‌ها، روابط ایران و عراق در دوران ریاست پزشکیان به چه شکل خواهد بود؟
چرا عراق؟
به نوشته امواج میدیا، اگرچه پزشکیان توسط جناح اصلاح طلب حمایت می‌شود، اما به نظر می‌رسد سیاست خارجی‌اش با حسن روحانی، رئیس جمهوری پیشین ایران که از حامیان اصلاحات بود، متفاوت است. دولت روحانی روابط با غرب به ویژه اروپا را بر روابط منطقه‌ای به ویژه تعامل با کشورهای عربی در اولویت قرار داد. در مقابل، شهید ابراهیم رئیسی تمرکز خود را به سمت کشورهای همسایه تغییر داد؛ عادی سازی روابط با عربستان سعودی و همچنین تقویت روابط با سایر کشورهای عربی خلیج فارس و اردن و گسترش روابط ایران با عراق در دوران رئیسی کلید خورد. با این همه در همان بازه‌مانی روابط تهران با غرب پرچالش شد. حال با انتخاب عراق به عنوان اولین مقصد سفرهای منطقه‌ای پزشکیان به نظر می‌رسد سیاست خارجی رئیس جمهوری جدید تا حدودی ادامه سیاست‌های سلفش باشد. به بیانی دیگر، در میانه تیرگی روابط با غرب و مواجهه با تحریم‌های مداوم، منطقه – و به ویژه عراق – برای سیاست خارجی ایران اهمیت راهبردی دارد و به عنوان ابزاری برای حفظ نفوذ و ارتباطات بین‌المللی لحاظ می‌شود.
اهداف نخستین مأموریت پزشکیان
عراق در چندین عرصه کلیدی از جمله امنیت و اقتصاد برای ایران به سان دروازه ورود به جهان عرب و دارای اهمیت استراتژیک است. محمدکاظم آل صادق سفیر جمهوری اسلامی ایران در عراق تاکید کرده که «سفر پزشکیان موجب تقویت روابط دوجانبه خواهد شد و می‌تواند مقدمه‌ای باشد برای امضای چندین توافق میان دو کشور.» فراتر از بحث‌های کلی در مورد تقویت روابط و همچنین همکاری‌های تجاری و اقتصادی، چهار موضوع کلیدی در دستور کار رئیس جمهور جدید ایران قرار دارد.
نخست، پروژه راه‌آهن بصره- شلمچه که از سال 2003 برای ایران در اولویت قرار داشته است. با این حال، علیرغم اتحاد بغداد با تهران، اکثر دولت‌های عراق در دو دهه گذشته از این پروژه حمایت نکرده‌اند. در دولت تحت رهبری مصطفی الکاظمی (200-22)، این پروژه مورد توجه جدی قرار گرفت و بغداد پاسخ مثبت داد. دو کشور توافقنامه‌ای امضا کردند و برنامه و جدول زمانی عملی برای اجرای آن تنظیم کردند. با این حال، پیشرفت‌ها در نهایت متوقف شد و حالا سودانی تلاش دارد این راه نیمه تمام را تمام کند. انتظار می‌رود پزشکیان در باب این پروژه با سودانی رایزنی‌هایی داشته باشد.
علاوه بر این، ایران به دنبال دسترسی بهتر به درآمدهای صادراتی خود است. به دلیل تحریم‌های آمریکا، عراق مدت‌هاست که قادر به پرداخت مستقیم هزینه واردات برق و گاز به ایران نیست. دولت کاظمی طرحی را برای پرداخت به تهران از طریق روش‌های جایگزینی که تحریم‌ها را دور می‌زند، تدوین کرد. طبق گزارش‌ها، تا اواسط سال 2022، عراق بدهی‌های خود را به ایران پرداخت کرده و حتی برای تصفیه 800 میلیون یورو از بدهی ایران به ترکمنستان گام‌هایی برداشته است. علاوه بر این، عراق حدود 1.2 میلیارد یورو از وجوه تهران را که در بانک تجارت عراق نگهداری می‌شد برای خرید کالا برای ایران استفاده کرد. با این حال، این روند در دوران تصدی سودانی متوقف شد و منجر به افزایش بدهی عراق شد. انتظار می‌رود پزشکیان در این سفر به این موضوع بپردازد و به دنبال راه حل مطلوب‌تری باشد.
پشت پرده دیدار پزشکیان و سودانی
یکی دیگر از موارد مهم در دستور کار پزشکیان شامل نهایی کردن راه حلی برای موضوع گروه‌های مخالف کرد مستقر در شمال عراق است. پس از گفتگوهای طولانی در سال‌های 2022-23، ایران و عراق سال گذشته به یک توافق امنیتی دوجانبه دست یافتند که خلع سلاح این گروه‌ها و جابجایی آنها در عمق خاک عراق را مورد تاکید قرار می‌دهد. این توافق که توسط بغداد و اربیل حمایت می‌شود، اکنون در حال اجراست. پزشکیان احتمالاً مایل است اطمینان حاصل کند که خلع سلاح این گروه‌ها به شکلی همه جانبه اجرایی شود و این گروه‌ها هیچ خطر امنیتی در آینده ایجاد نکنند.در نهایت، عراق برای ارتقای سطح گفت وگوها میان اعراب و ایران ممکن است گام‌هایی بردارد. بغداد در تسهیل مذاکرات ایران و عربستان سعودی در سال‌های 2021-2022 نقش مهمی ایفا کرد و میزبان پنج دور مذاکرات بود. این تعامل به طور قابل توجهی به آتش بس با میانجیگری سازمان ملل در یمن و در نهایت عادی سازی روابط ریاض و تهران در سال 2023 با میانجیگری چین کمک کرد. عراق همچنین با میزبانی سه دور گفتگو در بغداد بین سال‌های 2020 تا 2022، زمینه ساز مذاکرات بین ایران و اردن شد. علاوه بر این، برنامه‌هایی برای آغاز میانجیگری بین ایران و مصر داشت که به مرحله تبادل پیام رسید اما هرگز فضا برای رایزنی‌های حضوری فراهم نشد. با روی کار آمدن سودانی در اکتبر 2022، تا حدودی به دلیل ارتباطات شخصی محدود اولیه او با رهبران عرب، فرایند رایزنی‌ها متوقف شد. اما حالا با ایجاد یک شبکه قوی‌تر در منطقه طی دو سال گذشته، این پویایی‌ها اکنون تغییر کرده است. یک منبع آگاه در دفتر نخست وزیری عراق که نخواست نامش فاش شود، به اموج مدیا گفت که «سودانی در جریان سفر خود به مصر در اواخر ماه گذشته درباره از سرگیری احتمالی تلاش‌ها برای تسهیل مذاکرات با ایران رایزنی داشته است.» این منبع ادعا کرد که «سودانی از میزبانان مصری خود پاسخ مثبت دریافت کرده است.» ایران قبلاً با میزبانی از دیپلمات‌های ارشد مصر و اردن در ماه‌های گذشته، تمایل خود را برای تعامل نشان داده است. از همین رو گفته می‌شود که پزشکیان و سودانی قرار است در این سفر مقدمات مذاکرات ایران با مصر و اردن را نهایی کنند.بررسی دقیق دستور کار سیاست خارجی سودانی نشان می‌دهد که روابط با کشورهای عربی، به ویژه مصر، اردن، عربستان سعودی و سایر کشورهای خلیج فارس در اولویت قرار دارد. این رویکرد یک تضاد با سلف اوست که بر حفظ و تقویت روابط با ایران تاکید داشت. به عنوان مثال، در زمان کاظمی، یک بخش اختصاصی در دفتر نخست وزیری – با حضور مشاوران ویژه – بر مدیریت پروژه‌های استراتژیک با ایران متمرکز بود. به نظر می‌رسد که این کارگروه فعلاً فعالیتی ندارد. علاوه بر این، راه‌آهن بصره-شلمچه قبلاً به‌عنوان یک حلقه تجاری حیاتی تلقی می‌شد که می‌توانست عراق را در مرکز مسیرهای تجاری جهانی قرار دهد و این کشور را از طریق ایران به روسیه و شرق آسیا متصل کند. با این حال، یک منبع آگاه در وزارت حمل و نقل عراق به امواج مدیا گفت که «دولت سودانی تعریف راه آهنی معمول برای سفر است؛ گزاره‌ای که عملاً پتانسیل اقتصادی و تجاری و همچنین هدف استراتژیک اصلی چنین پروژه‌ای را به حاشیه می‌برد.»
از نظر واردات گاز طبیعی و برق از ایران، دولت کاظمی قراردادهای خود را با ایران تمدید و گسترش داد – با ارائه یک طرح نوآورانه برای تسهیل واردات گاز طبیعی از طریق توافق سه جانبه با ترکمنستان، به سه کشور اجازه داد تا مبادلات انجام دهند. عراق گاز را از ترکمنستان خریداری می‌کند تا به شمال ایران بفرستد، در حالی که ایران گاز میادین جنوبی خود را به عراق می‌رساند. این ترتیب با کاهش هزینه‌های انتقال گاز و دور زدن چالش‌های مرتبط با تحریم‌ها، برای همه طرف‌ها نوید بخش است. با این حال، در دو سال گذشته پیشرفت کمی در این زمینه حاصل شده است. در مجموع، اگرچه سودانی به ایران نزدیک است، سیاست او در قبال تهران مبهم و فاقد جهت گیری استراتژیک به نظر می‌رسد. براساس اطلاعات ادعایی امواج مدیا مقام‌های نظامی ایران از سیاست‌های نخست‌وزیر عراق راضی هستند، اما مقام‌های سیاسی به واسطه ابهام حاکم بر چشم انداز استراتژیک تر از رویکرد سودانی ناراضی هستند و می گویند که موضع گیری نخست وزیری عراق می‌تواند منافع بلندمدت ایران در منطقه را تحت تأثیر قرار دهد تنها زمان نشان خواهد داد که آیا دولت پزشکیان موفق خواهد شد اولویت‌های سیاست خارجی عراق را تغییر دهد یا نه.
