نعیم نوربخش- روزنامه نگار: یک سال از آغاز اجرای برنامه هفتم توسعه می‌گذرد، اما ارزیابی عملکرد دولت چهاردهم در بخش انرژی نشان می‌دهد که مهم‌ترین هدف این فصل، یعنی بهینه‌سازی مصرف و اصلاح ناترازی‌ها در سه حوزه گاز، برق و بنزین، پیشرفت محسوسی نداشته است. گزارش تازه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با بررسی شاخص‌های کلان انرژی کشور، تصویری نگران‌کننده از وضعیت موجود ارائه می‌دهد و هشدار می‌دهد که تداوم روند فعلی می‌تواند نه‌تنها اهداف برنامه هفتم، بلکه پایداری کل زنجیره انرژی کشور را در معرض خطر قرار دهد.
بهینه‌سازی مصرف؛ هدفی روی کاغذ
به گزارش نقش اقتصاد، مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش تصریح می‌کند که با وجود گذشت یک‌سال از آغاز اجرای برنامه هفتم، هیچ‌یک از اهداف کمی تعیین‌شده در حوزه بهینه‌سازی مصرف انرژی محقق نشده است. در حالی که قرار بود شدت مصرف انرژی در صنایع بزرگ کاهش یابد و طرح‌های بهینه‌سازی در بخش خانگی و تجاری اجرا شود، واقعیت میدانی از رشد مصرف در تمامی بخش‌ها حکایت دارد. در بخش برق، فرسودگی نیروگاه‌ها و تأخیر در ورود نیروگاه‌های سیکل ترکیبی موجب افت راندمان و افزایش تلفات شبکه شده است. در بخش گاز طبیعی، ناترازی میان تولید و مصرف در فصول سرد همچنان پایدار است و پیش‌بینی می‌شود در زمستان پیش‌رو نیز با کسری بیش از 200 میلیون مترمکعب در روز مواجه شویم. در بخش بنزین نیز افزایش مصرف و کاهش تولید پالایشگاه‌ها موجب شده ایران برای نخستین‌بار پس از سال‌ها، به واردکننده بنزین تبدیل شود. گزارش مجلس تأکید دارد که ادامه این روند می‌تواند تأثیرات تورمی قابل توجهی بر اقتصاد کشور بر جای گذارد. افزایش واردات بنزین نه‌تنها هزینه‌های ارزی دولت را بالا می‌برد بلکه به‌صورت غیرمستقیم بر قیمت کالاها و خدمات نیز اثر می‌گذارد. کارشناسان هشدار داده‌اند که ناترازی در انرژی در حال تبدیل شدن به یکی از منابع اصلی تورم ساختاری در اقتصاد ایران است.
3 اقدام فوری برای خروج از بن‌بست انرژی
کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس، در جمع‌بندی این گزارش، تحقق اهداف برنامه هفتم در بخش انرژی را مشروط به سه اقدام فوری و هماهنگ دانسته‌اند: نخست بازنگری در نحوه تخصیص منابع مالی؛ به گفته این گزارش، کمبود منابع مالی دولتی و تمرکز تصمیم‌گیری در شرکت‌های مادر تخصصی، مانع توسعه پروژه‌های تولید و انتقال انرژی شده است. بدون اصلاح سازوکار سرمایه‌گذاری و مشارکت واقعی بخش خصوصی، تأمین پایدار گاز و برق ممکن نخواهد بود. دوم، تسریع در تدوین و اجرای طرح‌های بهینه‌سازی مصرف؛ اجرای طرح‌های بهینه‌سازی در صنایع انرژی‌بر، بهبود استاندارد مصرف در ساختمان‌ها، و جایگزینی فناوری‌های کم‌مصرف باید با شتاب بیشتری دنبال شود. گزارش می‌گوید که بسیاری از طرح‌های مصوب، یا در مرحله آزمایشی باقی مانده‌اند یا به‌دلیل نبود تأمین مالی و هماهنگی بین دستگاه‌ها متوقف شده‌اند و سوم، بازفعال‌سازی دیپلماسی انرژی و همکاری‌های منطقه‌ای؛ یکی از محوری‌ترین نقدهای گزارش، ضعف جدی در دیپلماسی انرژی ایران است. این گزارش تأکید دارد که بدون احیای تعاملات منطقه‌ای و انعقاد قراردادهای بلندمدت صادرات گاز و برق، ایران نمی‌تواند از ظرفیت ژئوپلیتیکی خود برای بازیابی جایگاهش در تجارت انرژی استفاده کند.
خطر حذف ایران از نقشه انرژی منطقه
در بخش ویژه‌ای از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نسبت به خطر «حذف تدریجی ایران از نقشه انرژی منطقه» هشدار می‌دهد. ایران با در اختیار داشتن دومین ذخایر بزرگ گاز جهان می‌توانست در تحولات بازار جهانی انرژی پس از جنگ اوکراین نقش‌آفرینی کند. اما به دلیل تحریم‌ها، ضعف دیپلماسی انرژی و تأخیر در تدوین «سند تجارت منطقه‌ای انرژی»، از این فرصت راهبردی بازمانده است. در حالی‌که بسیاری از کشورهای همسایه از جمله ترکیه، آذربایجان، قطر و عربستان سعودی توانسته‌اند جای خالی گاز روسیه را در بازار اروپا و آسیا پر کنند، ایران نه‌تنها سهمی از این بازار به‌دست نیاورده بلکه حتی در تأمین نیاز داخلی نیز با دشواری روبه‌روست. گزارش یادآور می‌شود که فرصت تبدیل ایران به هاب انرژی منطقه‌ای که در اسناد بالادستی و برنامه هفتم توسعه بر آن تأکید شده بود با بی‌عملی دستگاه‌های اجرایی و نبود هماهنگی میان وزارتخانه‌های نفت، نیرو و امور خارجه در حال از بین رفتن است. به گفته کارشناسان، ایران اکنون از سه جهت با خطر حذف از نقشه انرژی منطقه روبه‌روست: نخست ناتوانی در افزایش تولید و صادرات گاز طبیعی، در حالی که رقبای منطقه‌ای با سرعت در حال توسعه خطوط لوله و پروژه‌های LNG هستند. دوم رکود در صادرات برق به‌دلیل افت راندمان نیروگاه‌ها و کمبود تولید در فصل پیک. سوم عدم حضور مؤثر در پروژه‌های مشترک منطقه‌ای که می‌توانست جایگاه ایران را به عنوان مسیر ترانزیت و تأمین‌کننده انرژی تقویت کند.
فاصله چشمگیر با روند جهانی انرژی‌های نو
گزارش مرکز پژوهش‌ها همچنین با مقایسه روند جهانی انرژی، تأکید می‌کند که در حالی‌که کشورهای منطقه با سرعت در حال افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر هستند، ایران همچنان درگیر توسعه کند نیروگاه‌های خورشیدی و بادی است. براساس برآوردهای رسمی، سهم انرژی‌های نو در سبد تولید برق ایران هنوز کمتر از یک درصد است؛ رقمی که در کشورهای همسایه نظیر عربستان و امارات از مرز 10 درصد گذشته است. این نابرابری، نه‌تنها نشان‌دهنده عقب‌ماندگی تکنولوژیک است، بلکه ناترازی مالی و مدیریتی در بخش انرژی را نیز تشدید می‌کند.
برنامه‌ای جامع روی کاغذ، بی‌پیشرفت در عمل
به گزارش نقش اقتصاد، مرکز پژوهش‌های مجلس در جمع‌بندی نهایی خود تصریح می‌کند که اگرچه برنامه هفتم توسعه در بخش انرژی مجموعه‌ای جامع از احکام و اهداف کمی است، اما در عمل به برنامه‌ای بدون پیشرفت در انرژی تبدیل شده است. کارشناسان این مرکز هشدار داده‌اند که در صورت ادامه روند کنونی، نه‌تنها اهداف پنج‌ساله برنامه تحقق نخواهد یافت، بلکه احتمال افزایش ناترازی گاز، کسری برق، رشد واردات فرآورده‌های نفتی و فشار مضاعف بر بودجه عمومی نیز وجود دارد. در پایان باید تأکید کرد که خروج از این وضعیت، نیازمند تصمیم‌های جسورانه، تغییر رویکرد از مدیریت دولتی به مدیریت مشارکتی و منطقه‌ای و نیز بازتعریف جایگاه ایران در بازار جهانی انرژی است. در غیر این صورت، کشور با وجود برخورداری از منابع عظیم طبیعی، ممکن است از نقشه تأثیرگذاری انرژی در منطقه حذف شود. هشداری که به گفته کارشناسان، اگر جدی گرفته نشود، می‌تواند یکی از پرهزینه‌ترین غفلت‌های سیاست‌گذاری در دهه آینده باشد.
