نعیم نوربخش-روزنامه نگار: در حالی‌که هنوز به نیمه پاییز نرسیده‌ایم، گزارش‌های رسمی از وضعیت منابع آبی کشور، به‌ویژه در استان البرز و تهران، زنگ خطر خشکسالی شدید را به صدا درآورده است. سد کرج که یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین سدهای ایران در تأمین آب شرب استان‌های البرز و تهران است، بیش از 90 درصد ظرفیت خود را از دست داده و در آستانه رسیدن به «حجم مرده» قرار دارد. کارشناسان این وضعیت را بی‌سابقه در 63 سال عمر بهره‌برداری سد امیرکبیر می‌دانند.
کاهش بی‌سابقه ذخایر آبی در البرز
سیف‌الله نجفیان، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای البرز، در گفتگویی با رسانه‌ها اعلام کرد: «پنج سال خشکسالی پیاپی و پاییزی که امسال یکی از خشک‌ترین فصول چند دهه اخیر است، موجب شده سدهای استان البرز در وضعیت نامطلوبی قرار گیرند. در حال حاضر بیش از نود درصد سد کرج خالی است.» به گفته نجفیان، گرمای بالاتر از نرمال و تبخیر شدید منابع آبی از جمله عوامل تشدیدکننده بحران هستند. او هشدار داد که کاهش آب‌های سطحی فشار مضاعفی بر منابع آب زیرزمینی وارد کرده و چهار محدوده در استان البرز از نظر منابع زیرزمینی در وضعیت بحرانی قرار دارند. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای البرز تأکید کرد: «دیگر زمان مماشات با چاه‌های غیرمجاز به سر آمده است. باید برداشت غیرمجاز آب متوقف شود تا بتوانیم منابع آب شرب و نیاز صنایع را حفظ کنیم. اگر صرفاً 20 درصد صرفه‌جویی در مصرف آب انجام شود، می‌توان از بروز تنش‌های آبی جلوگیری کرد.»
سد کرج در مرز توقف کامل برداشت آب
بر اساس گزارش رسمی شرکت مدیریت منابع آب ایران، از مجموع 205 میلیون مترمکعب ظرفیت مخزن سد امیرکبیر (کرج)، تنها 14 میلیون مترمکعب آب باقی مانده است؛ به عبارتی 93 درصد این سد خالی است. در همین زمان در سال گذشته، حجم ذخیره آب سد حدود 85 میلیون مترمکعب بود؛ یعنی بیش از 40 درصد ظرفیت. این سد که نخستین سد چندمنظوره ایران به شمار می‌رود، از سال 1340 در خدمت تأمین آب شرب و برق است. اما اکنون نه‌تنها نیروگاه برق‌آبی آن از مدار خارج شده، بلکه در صورت تداوم بی‌بارشی در آبان‌ماه، برداشت آب برای مصارف شرب نیز به‌زودی غیرممکن خواهد شد. به گفته کارشناسان، حجم فعلی آب سد کرج حدود 25 میلیون مترمکعب است و فاصله‌ای کمتر از 4 میلیون مترمکعب تا رسیدن به «حجم مرده» دارد؛ در آن وضعیت برداشت آب برای حفظ ایمنی سازه ممنوع خواهد شد. در چنین شرایطی، سد کرج که یکی از پنج سد اصلی تأمین‌کننده آب تهران محسوب می‌شود، عملاً به مرز خاموشی کامل رسیده است.
سد لار؛ رکورددار «فرار آب» در جهان
در حالی که سد کرج با بحران کم‌آبی مواجه است، وضعیت سد لار در شرق تهران حتی نگران‌کننده‌تر توصیف می‌شود. این سد عظیم با ظرفیت 960 میلیون مترمکعبی، اکنون تنها 14 میلیون مترمکعب آب ذخیره دارد؛ یعنی کمتر از 1.5 درصد ظرفیت آن پُر است و حدود 99 درصد مخزن خالی مانده است. سد لار که در سال 1361 در استان مازندران و در 75 کیلومتری تهران به بهره‌برداری رسید، از همان ابتدا با مشکل ساختاری «نشت آب از کف و دیواره مخزن» روبه‌رو بوده است. برآوردها نشان می‌دهد که بین سه تا چهارده مترمکعب در ثانیه از آب این سد از مجاری طبیعی به پایین‌دست نشت می‌کند و به رودخانه هراز می‌ریزد. این پدیده موجب شده که سد لار عنوان «رکورددار فرار آب» را در میان سدهای جهان به خود اختصاص دهد. مطالعات بلندمدت حاکی است که به‌طور میانگین روزانه بیش از 600 هزار مترمکعب آب از این سد نشت می‌کند؛ یعنی بین 220 تا 250 میلیون مترمکعب آب شیرین در سال از دست می‌رود. در حالی که در سال گذشته میزان ذخیره سد لار در همین زمان 29 میلیون مترمکعب بود، امسال ذخایر به نصف کاهش یافته است. در مقایسه با میانگین بلندمدت (100 میلیون مترمکعب)، کاهش فعلی به سطح «تقریباً هیچ» رسیده است.
سایه خشکسالی بر تهران و البرز
کاهش ذخایر سدهای لار و کرج، مستقیماً تأمین آب شرب حدود 15 میلیون نفر از ساکنان تهران و البرز را تهدید می‌کند. در حالی که سدهای طالقان، لتیان و ماملو نیز با افت محسوس روبه‌رو هستند، نگرانی‌ها درباره تأمین آب زمستان و بهار آینده به اوج رسیده است. کارشناسان منابع آب معتقدند که تداوم روند کنونی، می‌تواند تهران را وارد دوره‌ای از محدودیت‌های شدید آبی کند. به گفته یکی از کارشناسان شرکت مدیریت منابع آب ایران، «اگر بارش‌های مؤثر آبان‌ماه آغاز نشود، ممکن است برداشت از سد کرج تا اواخر همین ماه متوقف شود و سهمیه‌بندی آب در تهران و کرج دور از انتظار نیست.»
سیاست‌های مدیریت بحران؛ از نشست تا عمل
با وجود تشکیل «کارگروه سازگاری با کم‌آبی» و برگزاری جلسات مداوم، بحران همچنان در حال تشدید است. مدیرعامل آب منطقه‌ای البرز می‌گوید: «تلاش می‌کنیم با مدیریت منابع زیرزمینی و کنترل برداشت‌ها، بخشی از نیازها را جبران کنیم، اما اگر الگوی مصرف تغییر نکند، هیچ منبع پایداری باقی نمی‌ماند.» به گفته او، ایران تنها یک‌سوم میانگین جهانی از نظر ظرفیت منابع آبی را داراست، در حالی که مصرف آب شرب در کشور دو برابر میانگین جهانی است. این ناهماهنگی، کشور را در مسیر تنش آبی مزمن قرار داده است.
هشدار نهایی: صرفه‌جویی یا خاموشی آب
بر اساس آخرین داده‌های وزارت نیرو، امسال یکی از سخت‌ترین سال‌های آبی چند دهه اخیر به شمار می‌رود. اگر بارش‌های مؤثر تا نیمه آذرماه آغاز نشود، احتمال توقف برداشت از سد کرج قطعی است. این در حالی است که در بسیاری از مناطق البرز، دشت‌ها به مرحله «فرونشست بحرانی» رسیده و چاه‌های مجاز و غیرمجاز به ته‌نشینی آبخوان‌ها دامن زده‌اند. کارشناسان تأکید می‌کنند که در کنار امید به بارش‌های زمستانی، مدیریت مصرف و کاهش برداشت‌های غیرمجاز، تنها راه نجات کوتاه‌مدت است. نجفیان در پایان گفت: «اگر هر خانوار فقط بیست درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کند، می‌توانیم تابستان آینده را بدون تنش پشت سر بگذاریم. در غیر این صورت، بحران آب نه‌تنها البرز بلکه پایتخت را نیز درگیر خواهد کرد.»
جمع‌بندی
سدهای لار و کرج، دو منبع حیاتی تأمین آب شرب برای تهران و البرز، امروز در بدترین وضعیت تاریخ خود قرار دارند. کم‌بارشی، افزایش دما، نشت ساختاری سد لار و مصرف بی‌رویه، معادله‌ای ساخته‌اند که نتیجه آن خشکیدن منابع استراتژیک کشور است. در حالی‌که امیدها به بارندگی‌های پاییز و زمستان دوخته شده، کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون اصلاح الگوی مصرف و مقابله با برداشت‌های غیرمجاز، حتی باران نیز نخواهد توانست عطش زمین خشک‌شده البرز را فروبنشاند.
