دستاورد تاریخی به نام «نشست تهران»

برگزاری نشست وزرای خارجه فرمت 3+3 حتی صرف نظر از نتیجه نشست و موضوع عدم حضور گرجستان را باید یک کنشگری موفق برای ایران ارزیابی کرد. این نشست می‌تواند از پیچیدگی شرایط در قفقاز جنوبی کاسته و به ایجاد و تقویت سازوکارهای اعتمادسازی متقابل در جهت تقویت امنیت و همکاری منطقه‌ای بین کشورهای منطقه و همسایگان منطقه‌ای قفقاز کمک کند. در همین حال فضا را برای بازی و فرصت‌طلبی قدرت‌های فرامنطقه‌ای محدود کند.فرمول 3+3 برای قفقازجنوبی همواره در سه دهه اخیر با عناوین مختلف مطرح بوده اما فعال شدن آن با چالش‌ها و موانعی مواجه بوده است. ایران در میان کشورهای منطقه تاکید بیشتری بر این فرمول داشت. اما روسیه و ترکیه تمایل زیادی به این فرمول نشان نمی‌دادند. این نشست در سال‌های اخیر در سطوح معاونان وزرای خارجه برگزار شده است. از این لحاظ برگزاری نشست تهران در سطح وزرای خارجه پیشرفت قابل توجهی در گفتمان سیاسی و امنیتی منطقه‌ای در قفقازجنوبی محسوب می‌شود. این ابتکار دیپلماتیک الگویی مناسب برای شکل‌دهی به ترتیبات سیاسی و امنیتی قفقاز جنوبی است. گرجستان به دلیل اختلاف با روسیه تمایلی به حضور در نشست‌هایی که مسکو در آن حضور دارد از جمله فرمت 3+3 نشان نمی‌دهد. اما اگر این فرمت سازمان جدی‌تری بیابد و برای گام بعدی آن توافقی حاصب شود، احتمالاً گرجستان تمایلی به حذف داوطلبانه خود و عقب ماندن از روندهای منطقه‌ای نخواهد داشت.

پس از جنگ 2020 و در یک سال اخیر ارمنستان تلاش کرده موازنه از دست داده خود با جمهوری آذربایجان را از طریق نزدیکی به غرب برقرار کند. اما فعال شدن فرمت 3+3 می‌تواند انتظارات ارمنستان را هم تأمین کند. ضمن اینکه باید در نظر داشت جمهوری آذربایجان مناسبات نزدیکی با غرب و اسرائیل دارد. ترکیه عضو ناتو است و با اسرائیل مناسبات نزدیک و در سطوح بالا دارد. در واقع رابطه با غرب صرفاً از جانب ارمنستان نیست. اما فرمت منطقه‌ای حاضر می‌تواند با کمک به برقراری صلح در قره‌باغ، قاعده‌مند کردن کنش‌های منطقه‌ای بازیگران و فراهم کردن زمینه طرح ابتکارهای اقتصادی جدید که منافع همه طرف‌ها را تأمین می‌کند، مجال دخالت بازیگران فرامنطقه‌ای را از سوی همه بازیگران محدود کند. احداث گذرگاه ارس بخشی از ابتکار ایران و جمهوری آذربایجان برای ارتقای روابط اقتصادی، پیوند ژئواکونومیک و غلبه بر اختلاف‌ها درباره کریدور زنگزور است. اما هنوز سناریوی زنگزور از خاک ارمنستان پابرجاست و تردیدهای ایران درباره پیامدهای ژئوپلتیکی آن نیز برطرف نشده است. با این حال ارزیابی مواضع جمهوری آذربایجان و ترکیه نشان می‌دهد این کشورها نیز به دنبال راه‌حل‌هایی برای نزدیک کردن ملاحظات ایران، ارمنستان و روسیه درباره کریدور زنگزور هستند. البته با توجه به عمق ریشه‌های منازعات قومی و سیاسی و یکجانبه‌گرایی‌هایی که از سوی آنکارا وجود دارد، رسیدن به یک توافق منطقه‌ای درباره کریدور زنگ‌زور با چالش‌های زیادی مواجه است.

در سال‌های اخیر ایران و ارمنستان به طور دوجانبه، ایران و روسیه و ارمنستان بطور سه جانبه تلاش کرده‌اند با ارائه ابتکارهای ژئواکونومیک جدید روابط خود را در اشکال دو و سه جانبه و در اتحادیه اوراسیا مستحکم کرده و ارزش ژئواکونومیک این حلقه را ارتقا دهند. اما این ابتکارها هنوز به مرحله عملیاتی نرسیده است. ارمنستان با مشارکت گرجستان، روسیه و هند می‌تواند بخشی از کریدور بین‌المللی ترانزیتی شمال-جنوب باشد. درباره این دالان پیش نشست‌هایی انجام شده اما مشارکت گرجستان در این ابتکار در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.از طرفی برگزاری نشست تهران در نوع خود این پیام را ارسال می‌کند که کشورهای منطقه و همسایگان قفقاز به اهمیت چارچوب منطقه‌ای و لزوم توافق جمعی برای پیشبرد طرح‌های سیاسی-امنیتی و اقتصادی در منطقه واقف هستند. به همین ترتیب صدور بیانیه با تأیید همه اعضا با هر محتوایی نیز یک گام مهم در همگرایی منطقه‌ای محسوب می‌شود. اما اگر اعضا در نشست تهران به توافق اولیه درباره تشکیل یک ساختار نهادی برای تداوم کار فرمت 3+3 دست بیابند یک دستاورد تاریخی به نام «نشست تهران» ثبت خواهد شد.

به هرحال درباره نقش اسرائیل در قفقاز توافق شفافی بین ایران و سایر اعضای فرمت منطقه‌ای قفقاز وجود ندارد. اساساً ورود اسرائیل به منطقه قفقاز جنوبی با چراغ سبز روسیه رخ داد و ترکیه موجب افزایش روابط باکو و تل آویو شد. ارمنستان نیز با اسرائیل رابطه دارد. مواضع این کشورها در جنگ جاری در فلسطین نیز دوپهلو بود. روس‌ها بیشتر از آمریکا انتقاد کردند و برای میانجی‌گری ابراز تمایل کردند. ترکیه نیز مانند گذشته بیش از آنکه از اسرائیل انتقاد کند، نسبت به شرایط غزه ابراز نگرانی کرد. در واقع در این موضوع اگر ایران تمایل به کمک به موضع مشترک داشته باشد، ظرافت‌هایی لازم است. مثلاً در موضوع تاکید بر لزوم توقف حملات به غیرنظامیان در غزه احتمالاً مواضع مشترک خواهد بود. بی تردید در حاشیه این نشست منطقه‌ای در تهران، فرصت برای انجام مذاکرات دوجانبه نیز وجود خواهد داشت. در حالیکه مذاکرات تهران و باکو برای از سرگیری‌کاری کار سفارت جمهوری آذربایجان ادامه دارد و ظاهراً درباره مراحل بازگشایی سفارت باکو توافقاتی هم بین دو کشور انجام شده، مسلماً حضور وزیرخارجه جمهوری آذربایجان در تهران زمینه را برای ادامه رایزنی‌ها و هماهنگی‌های بین دو کشور در این زمینه فراهم می‌کند.