چهارمین سال متوالی خشکسالی در ایران

مجتبی خسروجردی روزنامه نگار: وضعیت منابع آبی کشور در شرایط بغرنجی به سر می برد این  هشدارها سالهاست که به گوش می رسد و با نگاهی عادی به بارندگی های اخیر کشور به وضوح می توان به تغییر شرایط آب و هوایی و کاهش میزان بارندگی ها پی برد.

در حالیکه وارد فصل سرد سال شده ایم شاهد کاهش بارندگی ها دراقصی نقاط کشور هستیم که این موضوع یک هشدار جدی برای کشور است. کاهش حجم آب سدهای کشور نیز نشان دهنده بحران است بحرانی که گویا تا کنون به عمق فاجعه آن پی نبرده ایم همچنان روند مصرفی آب شرب درکشور بالاست. از طرفی سیستم سنتی آبیاری در بخش کشاورزی نیز مزید بر علت شده تا به معضل کم آبی درکشور دامن زند.

به گزارش «نقش اقتصاد» روز گذشته شاهد آمار و ارقام جالبی در این بخش بودیم که به گفته مسئولین وزارت نیرو و کارشناسان باید از همین امروز به فکر رفع معضل کم آبی در کشور باشیم.

در شرایطی که همه کشور با توجه به پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی منتظر پاییز و زمستانی با بارش‌های بیش از نرمال بودند، پیش‌بینی‌های این سازمان کاملاً برعکس رخ داد و پاییز و زمستانی با بارش‌های کم‌تر از نرمال تا امروز داشتیم.

در چنین شرایطی، میزان ورودی آب به سدهای کشور در 99 روز ابتدایی سال آبی جاری (شروع مهر تا 9 دی 1402) نسبت به مدت مشابه در سال کم‌بارش قبل، افزایش یا کاهشی نداشت و تقریباً برابری می‌کند؛ با این حال، در همین مدت شاهد افزایش 20 درصدی خروجی آب از سدها به‌منظور تأمین آب شرب، کشاورزی، صنعت و نیازهای زیست‌محیطی بودیم.

در 99 روز ابتدایی سال آبی جاری، 6 میلیارد و 520 میلیون مترمکعب خروجی آب از سدهای کشور داشتیم، درحالی که این رقم در مدت مشابه سال قبل، 5 میلیارد و 450 میلیون مترمکعب بود.

در همین مدت، میزان ورودی آب به سدهای کشور 4 میلیارد و 890 میلیون مترمکعب بود. مقایسه این رقم با میزان خروجی آب از سدها، نشان‌دهنده نقش مؤثر داشتن مخازن بزرگ در ذخیره‌سازی آب و تخصیص مدیریت شده آب به محل‌های مصرف در سال‌های کم‌بارش است.

در زنجیره کارون که سدهای مخزنی کارون 4، کارون 3، شهید عباسپور، مسجد سلیمان و گتوند واقع شده، درحال حاضر مجموع ذخایر سدها 7 میلیارد و 618 میلیون مترمکعب است که حدود نیمی از این ذخایر، در مخزن بزرگ سد گتوند ذخیره شده است.

در واقع با وجود سد گتوند، رهاسازی از سدهای بالادست به منظور تأمین آب و تولید انرژی برق‌آبی با اطمینان صورت گرفته چرا که هر چه آب از سدهای بالادست رهاسازی شده، در مخزن بزرگ سد گتوند مهار و مدیریت شده و هیچ آبی از دسترس خارج نشده است.

در سدهای تهران، 85 درصد مجموع ظرفیت مخازن سدها خالی است و تنها 277 میلیون مترمکعب ذخیره آب در تهران وجود دارد که تقریباً مشابه شرایط سال آبی گذشته است، با این تفاوت که وضعیت سدهای شرق تهران از سال قبل وخیم‌تر و وضعیت سدهای غرب تهران از زمان مشابه سال قبل، کمی بهتر است

60 درصد ظرفیت سدهای کشور خالی است

درحال حاضر، میزان ذخایر آبی سدهای ایران بالغ بر 20 میلیارد و 70 میلیون مترمکعب است که نسبت به ذخایر سدها در زمان مشابه سال قبل 18 میلیارد و 540 میلیون مترمکعب، رشدی 8 درصدی دارد. با وجود ذخایر 20.07 میلیارد مترمکعبی، هم‌اکنون 60 درصد ظرفیت سدهای کشور خالی و 40 درصد این ظرفیت پُر است.

الزام مدیریت منابع آبی

در همین رابطه رییس سازمان هواشناسی با اشاره به اینکه عدم ذخایر برفی موجب نگرانی است، گفت: اگر بارش‌های فرا نرمال نیز رخ دهد، کم‌بارشی سال‌های گذشته جبران نمی‌شود و همچنان مدیریت منابع آبی حائز اهمیت است.

سحر تاجبخش رئیس سازمان هواشناسی، گفت: نکته مهم این است که حتی اگر بارش‌های فرا نرمال نیز داشته باشیم، کم‌بارشی‌های آذرماه و سال‌های گذشته جبران نمی‌شود و همچنان مساله مدیریت منابع آبی از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین مسئله نداشتن ذخیره برفی نیز بسیار نگران‌کننده است و در مجموع با توجه به چهار سال خشکسالی پیاپی، وضعیت مناسبی پیش رو نیست.

وی درباره چرایی عدم تحقق پیش‌بینی‌ها طی 6 ماه گذشته مبنی‌بر فعالیت جریان ال‌نینو، تاکید کرد: پیش‌بینی‌های هواشناسی مبتنی‌بر روش‌های ریاضی است و همان‌طور که از نام آن نیز مشخص است این پیش‌بینی‌ها بر اساس شواهدی که رصد می‌شوند، در نظر گرفته و اطلاع رسانی می‌شوند.

تاجبخش افزود: به‌طور تقریبی از ابتدای اردیبهشت مدل‌های هواشناسی پاییز و زمستان مورد رصد قرار گرفته بود که اغلب مدل‌هایی که اجرا و مدل‌هایی که از سایر کشورها دریافت کردیم، نشان می‌داد که در خاورمیانه و از جمله ایران و به‌ویژه مناطق غربی کشور، احتمال بارش وجود داشته است و تا شهریور هم این شواهد وجود داشت. احتمال افزایش بارش‌ها در پاییز و زمستان بر اساس این پیش‌بینی‌ها بود و در منطقه عرض‌های میانی که کشور ما قرار دارد نیز احتمال 60 تا 70 درصد بارش مناسب وجود دارد.

وی ادامه داد: بنابراین با همین ادبیات در شورای عالی آب نیز گزارش شد و راهکارهایی که در دنیا برای پیش‌بینی‌ها وجود دارد و از آن‌ها استفاده می‌شود، به چشم ابزار به آنها نگاه می‌شود؛ یعنی وسیله‌ای برای ارتقای فعالیت‌های مرتبط با این پیش‌بینی‌ها است. اساساً نمی‌توانیم اقدامات خود را بر اساس پیش‌بینی‌ها انجام دهیم و باید سناریوهای مختلفی در حوزه‌های مختلف همچون آب، کشاورزی و محیط زیست تعریف شود تا نسبت به شرایط با برنامه و سناریوی در نظر گرفته شده در هر زمینه‌ای اقدامات مناسب انجام دهیم و اگر این پیش‌بینی‌ها محقق نشد با سناریوی بدبینانه پیش برویم.

سال 2023، گرم‌ترین سال کره زمین

تاجبخش تصریح کرد: به طور قطع همه ما تمایل داریم که پیش‌بینی‌ها محقق شود، اما در برخی مواقع اتفاقاتی در جو می‌افتد که پیش‌بینی‌پذیری را کاهش می‌دهد و یکی از این اتفاقات، افزایش دما است که سال 2023 به گرم‌ترین سال تاریخ کره زمین تبدیل شد. این مساله موجب شد که الگوهای جو در منطقه خودمان که به‌دقت رصد کرده بودیم چندان با پیش‌بینی‌های اردیبهشت مطابقت نداشته باشد.

رئیس سازمان هواشناسی گفت: در ماه مهر نزدیک‌به 12 میلی‌متر از میانگین بارش بلندمدت، بارش بیشتری داشتیم. این میزان در آبان‌ماه به حد نرمال رسید، اما در آذر شرایط بسیار بدی داشتیم. آنچه که در آذر رخ داد موجب شد رکورد جدیدی در منطقه ما ثبت شود. همچنین نکته قابل توجه این است که ما تابستان گرمی را تجربه کردیم و گرم‌ترین پاییز را نیز در رکورد خود ثبت کردیم و شاید در آمار دمای زمستانی نیز همین نتایج را داشته باشیم.

تاجبخش خاطرنشان کرد: در کل ستون جوی، یک گرمای بی‌سابقه را داشتیم که در هیچ‌کدام از مدل‌های پیش‌بینی تا این اندازه دیده نشده بود که به نظر می‌رسد یکی از تأثیرات تغییر اقلیم در کشور باشد.

وی درباره شرایط ایران در بهره‌گیری از فناوری‌های پیش‌بینی هوا، گفت: بسیاری از ادوات به‌روز دنیا را در کشور برای هواشناسی داریم، اما مساله مهم تراکم این شبکه دیدبانی است. مطابق بررسی انجام شده در 15 کشور توسعه‌یافته، متوسط ایستگاه‌های هواشناسی در کشورها حدود 20 کیلومتر است، اما در کشور ما نزدیک به 100 کیلومتر است؛ بنابراین اختلاف زیادی برای دریافت داده‌های پُرتراکم داریم. سازمان هواشناسی در زمان تنظیم برنامه هفتم توسعه تلاش زیادی داشت تا بتواند برای تقویت شبکه دیدبانی در قالب 2 بند در برنامه گنجانده شود، اما در نهایت هیچکدام از بندهای موردنظر ما در برنامه ذکر نشد.

وی ابراز امیدواری کرد در برنامه بودجه سال آینده که در دستور کار است، موضوعات مرتبط با هواشناسی گنجانده شود. مرکز پژوهش‌های مجلس اختلاف قابل‌توجه اعتبارات سازمان هواشناسی کشور با سازمان‌های هواشناسی دیگر کشورها را مورد مقایسه قرار داده و در مواردی اعتبارات بیش‌از 10 برابر اعتبارات سازمان هواشناسی در ایران است. اگر سالیانه یک‌هزار میلیارد تومان اعتبارات عمرانی سازمان هواشناسی تأمین شود می‌توانیم در مدت پنج سال به داده‌های قابل‌توجهی در مساله ایجاد شبکه دیدبانی و پیش‌بینی هواشناسی برسیم.

عدم مدیریت منابع آبی؛ موجب خشکی دریاچه ارومیه

تاجبخش درباره دریاچه ارومیه، اظهار داشت: روند خشکی دریاچه ارومیه تقریباً از اواسط دهه 80 آغاز شد و مربوط به سال‌های اخیر نیست. به‌طور قطع کم‌بارشی نیز در خشکی آن تأثیر داشته است، زیرا در سال 98 که بارش‌های مناسبی داشتیم و سیلاب‌هایی نیز رخ داد، تراز آب دریاچه ارومیه را نیز افزایش داد، اما مساله اصلی که بسیار مطرح شده، مدیریت منابع آبی است.

وی اضافه‌کرد: سدسازی‌های بسیاری که انجام شده و افزایش سطح زیر کشت، همچنین پایین آمدن سطح تراز آب دریا و رعایت نکردن حقابه‌های زیست‌محیطی و موارد دیگر، عوامل بسیار مهم‌تری نسبت به کم‌بارشی و پیامدهای تغییر اقلیم بوده‌اند.

این مقام مسؤول در پاسخ به این‌که آیا اعتباراتی از سازمان مدیریت بحران به سازمان هواشناسی تخصیص داده می‌شود؟ گفت: در سال‌های گذشته در موضوع نجات دریاچه ارومیه، بخش کوچکی از اعتبارات مدیریت بحران به سازمان هواشناسی رسیده است، اما اصلی‌ترین موضوع سازمان هواشناسی وظایفی است که در قانون‌های مدیریت بحران و هوای پاک به عهده ما گذاشته شده است. در این حوزه هنوز اعتباراتی را دریافت نکرده‌ایم و آنچه در حوزه پیشگیری انجام شده، بر اساس اعتبارات خودِ سازمان هواشناسی بوده است.

رئیس سازمان هواشناسی درباره چگونگی پیش‌بینی آلودگی هوا و قدرت سازمان هواشناسی در این زمینه، افزود: بر اساس بندی از قانون هوای پاک، ما مکلف هستیم که شرایط پایداری جو را 96 ساعت پیش از وقوع به وزارت بهداشت اعلام کنیم که این قانون نیز برای آلودگی‌های ناشی از سوخت فسیلی است.

وی گفت: در این زمینه، پیش‌بینی و اعلام هوای پایدار چندان دشوار نیست. اطلاعات موردنیاز وزارت بهداشت به آنها انتقال داده می‌شود و پس از آن وزارت بهداشت باید با برگزاری کمیته اضطرار برای آلودگی هوایی که پیش رو است، تصمیماتی اتخاذ کند. اما تا بخشی که مربوط به سازمان هواشناسی است، وظایف به خوبی انجام می‌شود.

دلیل پربارشی برخی کشورهای همسایه

وقوع بارش و تشکیل ابر، فرایندهایی هستند که در جو تعریفی مشخص دارند. یکی از اصلی‌ترین عوامل در شکل‌گیری شرایط ناپایدار جوی، وضعیت توپوگرافی، پستی و بلندی‌های سطح زمین و میزان رطوبت است که می‌تواند منجر به بارندگی شود، اما اگر رطوبت وجود نداشته باشد وزش باد و خیزش گرد و غبار رخ می‌دهد. ترکیه در عرض‌های بالاتر از کشور ما قرار داشته، وسعت کمتری نسبت به ایران و دو منبع رطوبتی قابل توجه دارد و الگوی جوی آن با کشور ما متفاوت است.

هم‌مرز بودن کشورها به‌معنای سیستم‌های جوی مشابه نیست. میانگین بارش ترکیه سالیانه بیش‌از 500 میلی‌متر و این رقم در کشور ما 230 میلی‌متر است و دو کشور با دو اقلیم متفاوت هستیم.

شایعه جنگ اقلیمی

وی درباره شایعات منتشرشده مبنی‌بر جنگ اقلیمی، گفت: اگر کشوری در جهان وجود داشته باشد که با بهره‌گیری از قدرتی زیاد، انرژی‌های سیستم‌های جوی را تحت کنترل خود قرار دهد، به‌طور قطع یک مساله پنهانی نیست. آن‌قدر می‌تواند این قدرت را اشاعه دهد که بر همه جا حکومت کند، اما انرژی‌های سیستم‌های جوی بسیار زیاد است و این‌که ما با فرایندهای کوچک‌مقیاس بخواهیم آنها را تحت تأثیر قرار دهیم، امکان‌پذیر نیست.

رئیس سازمان هواشناسی تاکید کرد: اگر مقصود از جنگ، پیامدهای تغییر اقلیم و پیامدهای ناشی از افزایش دمای کره زمین باشد، کشورها می‌توانند به این مرحله از اختلاف نظر برسند، زیرا پیامدهای آن موجب کاهش منابع آبی می‌شود. همان‌طور که کشور ما یکی از اصلی‌ترین مناطق در زمین است که مشکل تنش آب دارد و بخشی از این تنش می‌تواند محتمل از پیامدهای تغییر اقلیم باشد.

کشور برای چهارمین سال متوالی شرایط خشکسالی را تجربه می‌کند

سخنگوی صنعت آب با بیان اینکه از ابتدای سال آبی جاری تا 9 دی ماه، ورودی سدهای کشور مشابه سال گذشته بوده است، بر ضرورت تداوم مدیریت صحیح مصرف آب تأکید کرد.

به گزارش وزارت نیرو، فیروز قاسم‌زاده سخنگوی صنعت آب کشور با بیان اینکه پیش‌بینی‌های پربارشی در فصل پاییز محقق نشد و کشور برای چهارمین سال متوالی، شرایط خشکسالی را تجربه می‌کند، اظهار داشت: با توجه به عدم دریافت بارش‌های کافی تاکنون، بخش آب کشور با تنظیم برنامه مدیریت منابع و مصارف حوضه‌های آبریز و اجرای طرح‌های مناسب، در صدد تأمین آب مطمئن برای بخش‌های مختلف مصرف به‌ویژه بخش شرب است.

وی در خصوص خروجی سدهای کشور گفت: خروجی سدهای کشور از 5.45 میلیارد مترمکعب در سال آبی گذشته به حجم 6.52 میلیارد مترمکعب رسیده است که نشانگر رشد 20 درصدی میزان تأمین مصارف از محل سدها نسبت به سال گذشته است.

قاسم‌زاده موجودی مخازن سدهای کشور را در تاریخ 9 دی ماه 1402 با 40 درصد پرشدگی، معادل 20.07 میلیارد مترمکعب عنوان کرد و گفت: این میزان در سال گذشته 18.54 میلیارد مترمکعب بوده که نشانگر 8 درصد رشد نسبت به سال گذشته است. البته حجم سدها در مقایسه با متوسط 5 سال گذشته دارای کاهش 10 درصدی است.

سخنگوی صنعت آب کشور، درصد پرشدگی سدهای پایتخت را 15 درصد عنوان و خاطرنشان کرد: مجموع 13 سد مهم حوضه آبریز دریاچه ارومیه نیز حدود 24 درصد پرشدگی دارد که نسبت به سال آبی گذشته 15 درصد کاهش داشته است.