توسعه پایدار و حمل و نقل ریلی

سید ابوالفضل بهره دار کارشناس حمل و نقل: هم اکنون نیاز به دستیابی، مفاهیم تعاریف و راه کارهای جدید برای تولید و مصرف کلیه کالاها و خدمات که حمل و نقل نیز جزیی از آن است مورد اجماع جهانی است. تقاضای جهانی برای تحرک و امکانات دسترسی نیز به شدت رو به رشد است. مردم سراسر جهان و به ویژه در شهرها و مناطق مسکونی اطراف آنها انتظار دارند که امکانات جابه جایی هر چه سریع‌تر، آسان‌تر و ارزان‌تر و قابل دسترس تر برای آنها فراهم گردد. این توقعات جهانی چالشی بزرگ در مقابل دولتها و تصمیم گیرندگان، سیاست گذاران، بهره برداران از سامانه‌های حمل و نقل و کل صنعت ترابری قرار داده است.بی تردید سیستم‌های حمل و نقل نقش عمده‌ای در حیات اقتصادی، اجتماعی، رفاهی و امنیتی کشورها و نیز زندگی روزمره دیگر شهروندان ایفا می‌کنند. در کشورهای صنعتی، بخش حمل و نقل (تولید، تعمیر و کاربرد زیر ساختهای حمل و نقل و وسایل نقلیه) 4 تا 8 درصد تولید ناخالص داخلی و 2 تا 4 درصد اشتغال را ایجاد می‌کند. ویژگی دیگری که این بخش دارد نقش مهم آن در تجارت بین المللی (در حمل ونقل کالا و خدمات)، فرآیندهای بازرگانی، هزینه‌های مصرفی خانوار و نیز هزینه‌های عمومی می‌باشد.اثرات منفی فعالیتهای حمل و نقل عبارت است از آلودگی هوا، سر و صدا، مصرف انرژی و دیگر منابع طبیعی سرزمین، شلوغی و تصادفات که در زمره مشکلات زیست محیطی نیز به شمار می‌روند. هزینه‌های اجتماعی حمل و نقل جاده‌ای نیز تا 5 درصد تولید ناخالص داخلی برای کشورها برآورد می‌شود.در بیانیه اتحادیه بین المللی حمل و نقل عمومی آمده است که (تحرک بهتر برای همه)، حمل و نقل با جابجایی پایدار به عنوان بخش مهم و اساسی مورد تاکید قرار گرفته است. به این مفهوم که حمل و نقل همگانی علاوه بر سازگاری با محیط زیست دارای توجیه اجتماعی و اقتصادی بوده و از عوامل مهم دسترسی به توسعه پایدار است.ترابری همگانی نه تنها نیازهای امروز را برآورده می‌سازد بلکه کمک بزرگی در حفظ اقلیم و محیط قابل زیست در شهرهای آینده می‌نماید. آنچه به نام اهداف هزاره سوم تحت عنوان اهداف جهانی در برنامه Agenda21 سازمان ملل متحد اعلام شده بدون تحرک پایدار قابل دستیابی نیست.

ویژگیهای سیستم حمل و نقل عمومی پایدار

– مهم‌ترین ویژگی: باید پاک باشد و تولید آلودگی آن نسبت به سایر وسایل نقلیه کمتر باشد.

– نباید از یک نوع خاص باشد، مثلاً ما نمی‌توانیم کل جابجایی مسافران تهران را به وسیله اتوبوس یا مترو یا حتی ترن هوایی انجام دهیم، چرا که هیچ کدام از آنها به تنهایی نمی‌تواند پاسخگوی تمام نیازها و سلیقه‌های مختلف شهروندان باشد.- سومین ویژگی سیستم حمل و نقل عمومی این است که باید سطح اطمینان و رضایت مردم از این وسایل در ترددهای روزانه مشخص شود.با توجه به این معلومات خط مشی‌های مربوط به حمل و نقل باید طوری تغییر کند که مخاطرات زیست محیطی را نیز مورد توجه قرار دهد و از طرح و برنامه‌های ناپایدار توسعه اجتناب گردد. برای پیشرفت بیشتر لازم است که راهبردهای وسیع‌تری اتخاذ گردد. که ابعاد اقتصادی و زیست محیطی را به طور کامل مورد نظر قرار دهد و نیز از ابتدا (قبل از بروز مشکل) مسائل زیست محیطی در فعالیت‌ها جای گیرد. بررسی اثرات زیست محیطی دو بخش عمده حمل و نقل ریلی و حمل و نقل جاده‌ای به اثبات این مطلب خواهد پرداخت که کاهش اثرات زیانبار آلودگی محیط زیست در بخش حمل و نقل در گرو تغییر ترکیب فعلی سهم هر یک از این شیوه‌ها و حرکت به سوی افزایش سهم بخش حمل و نقل ریلی است.25 درصد از کل انرژی تولیدی در کشور در بخش حمل و نقل مصرف می‌شود. از طرفی بیش از 95 درصد جابه جایی بار و مسافر در داخل کشور از طریق خطوط زمینی (ریلی و جاده‌ای) انجام می‌گیرد، لذا بیشترین مصرف فرآورده‌های سوختی در کشور در بخش حمل و نقل گازوئیل و بنزین است.حمل و نقل ریلی در ایران با وجود سهم 10 درصدی از حمل بار و مسافر تنها دو درصد مصرف گازوییل کشور را به خود اختصاص داده است. آمار بانک جهانی پیرامون میزان مصرف سوخت در راه آهن برای حمل یک هزار تن بار 7/6 لیتر و در حمل و نقل جاده‌ای 33 لیتر منظور کرده است. بنابراین در بخش حمل و نقل ریلی برای جا به جایی هر یک هزار تن – کیلومتر بار، حدود 30 لیتر سوخت صرفه جویی خواهد شد که با توجه به حجم کنونی جابه جایی بار در کشور که حدود 17 میلیارد تن است طی هر سال 500 میلیون لیتر سوخت در کشور صرفه جویی خواهد شد. مصرف سوخت هواپیما 85 درصد بیشتر از قطار می‌باشد. مقایسه مصرف سوخت در بخش ریلی با شقوق دیگر حمل و نقل نشان می‌دهد که حمل و نقل ریلی در شرایطی برابر 10 درصد کمتر از اتوبوس، 30 درصد کمتر از مینی بوس، 75 درصد کمتر از سواری و 85 درصد کمتر از هواپیما سوخت مصرف می‌کند.

اثرات زیست محیطی حمل و نقل جاده‌ای و شهری:

آلودگی هوا: در بسیاری از شهرهای جهان، سیستم حمل و نقل از عوامل عمده آلودگی هوا است. بر اساس برآوردهای سازمان بهداشت جهانی ذرات ریز معلق در هوا سالیانه منجر به مرگ نابهنگام بیش از نیم میلیون نفر می‌شود. این تعداد در مقایسه با افرادی که با تصادفات رانندگی شهری فوت می‌کنند، بیشتر است. همچنین در معرض سرب بودن موجب بروز مشکلات رفتاری و ناتوانی در یادگیری کودکان شهری می‌شود، و کیفیت زندگی را کاهش می‌دهد. در بسیاری از کشورها هزینه‌های اقتصادی آلودگی هوا در حدود دو درصد تولید خالص داخلی است.حمل ونقل عامل اصلی در افت کیفیت هوای شهرها بوده و تا حدود 75 درصد از آلودگی هوا ناشی از ترافیک معابر است. اتومبیل‌های شخصی بیشترین سهم در آلایندگی را به خود اختصاص می‌دهند. عواملی از ترافیک که در تشدید نزول کیفیت هوا موثرند عبارتند از: فرسودگی ناوگان وسایل نقلیه شخصی و عمومی و تراکم ترافیک که مصرف سوخت را تا 25 درصد بالا می‌برد.البته این نکته را باید در نظر داشت که فضای شهرها ظرفیت لازم را برای پاکسازی و تصفیه هوای خود داراست و این ظرفیت از آنجا تحلیل می‌شود که هوای گرم حاوی منابع آلاینده، به دلیل سبکی بالارفته و هوای خنک و تمیز اطراف شهر جای آن را می‌گیرد. ولی در بعضی از شهرها که موقعیت جغرافیایی ویژه‌ای دارند و اطراف آن را کوهستان احاطه کرده و یا ارتفاع محل احداث شهر، ممکن است در بعضی از فصول سال بخصوص در فصل زمستان، هوای گرم ناشی از آلاینده‌ها در سطوح نزدیک به زمین، بسرعت حرارت خود را از دست بدهد و تبدیل به یک هوای سنگین و سرد شود و این مساله موجب می‌شود جریان هوای گرم و سرد، نتوانند جابجا شوند و در آن شهر وارونگی رخ می‌دهد که بسیار خطرناک است.

آلودگی صوتی: آلودگی صوتی یکی دیگر از موارد آلاینده محیط زیست می‌باشد. سر و صدا: صوت نا مطلوب، ناخوشایند و ناخواسته است. تأثیر پذیری انسان از صدا به شدت و ارتفاع و طنین صوت، حساسیت فردی، سن و سابقه ناراحتی گوش متفاوت است. آلودگی صوتی حاصل از ترافیک به میزان ترافیک، سرعت ماشین‌ها، درصد وسایل نقلیه سنگین و موتور سیکلت ها بستگی دارد. این سر و صدا به بیرون از شهرها که محل‌های آرام‌تری هستند نیز کشیده شده است. در عین حال انحراف از استاندارد سر و صدا در شب بیشتر از روز بوده که می‌توان علت آن را پایین‌تر بودن استاندارد صدا در شب و تردد خودروهای سنگین در هنگام شب دانست.

زیان‌های زیست محیطی: توسعه حمل و نقل شهری از مهمترین عوامل کاربری زمین در شهرهاست و سهم قابل توجهی از بهترین زمینهای شهری را به خود اختصاص می‌دهد. توسعه بی رویه این سیستم این عارضه را تشدید می‌کند، به طوری که گاهی تا 30 درصد از زمینهای مناطق شهری به سیستم حمل و نقل شهری اختصاص یافته است. این عارضه تنها مربوط به اثرات منفی اقتصادی زمین نمی‌شود، بلکه خود به طور مستقیم و غیر مستقیم باعث عوارض جانبی متعددی می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از -1 استفاده بیش از حد از اراضی حاشیه شهرها 2- تغییر در سیستم آب و هوای منطقه 3- ایجاد زمینهای آلوده تحت استفاده بعنوان محل دفن اتومبیلهای فرسوده 4- کاهش فضای سبز و اراضی دارای کاربری کشاورزی به نفع سایر کاربریها -5 اثرات ناشی از برهم خوردن تعادل زیست محیطی 6- خزش مناطق شهری به سوی زیستگاههای طبیعی 7- مشکلات ناشی از آلودگی هوا در شهرها و کاهش دید 8 -بوجود آمدن کاربریهای ناسازگار در سطح شهر.