چالش‌های پیش روی ایران در پیمان شانگهای

رسول سلیمی روزنامه نگار: پیوستن ایران به پیمان «امنیتی-اقتصادی» شانگهای که از دست کم از ابتدای دهه 90 شمسی جز اهداف دولت‌ها بوده حالا در دولت سیزدهم محقق شده است. اما ایران در چه شرایطی خواهد توانست از ظرفیت شانگهای برای رونق تولید بهره برداری کند؟
با بررسی اعضای پیمان شانگهای، ایران در برابر دو گروه از اعضا قرار دارد که سیاست‌های ایران را تابع متغیرهای اقتصادی این کشورها می‌کند. کشورهایی که به دلیل مجاورت فرهنگی، جغرافیایی و تمدنی، سابقه تجارت با ایران را داشته‌اند و ایران نیز به خوبی از مزیت‌ها و ظرفیت‌های کشورهای شانگهای آگاه است. اما ترکیب کشورهای عضو شانگهای، آن‌ها را بر اساس شاخص‌های بین المللی، در دو گروه دارای اقتصاد قوی و ضعیف قرار می‌دهد.
گروه اول؛ شرکای تجاری اصلی ایران از جمله چین، روسیه و هند هستند. در حال‌حاضر چین بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران است و بیش از 25 درصد ارزش دلاری مبادلات تجاری ایران از مبدأ یا به مقصد این کشور است. همچنین واردات ایران از این کشور، در سال 1390 در حدود 5/ 7 میلیارد دلار بوده که در سال 1401 با افزایش قابل‌توجهی به عدد 7/ 15 میلیارد دلار رسیده است.
بررسی تبادلات تجاری ایران با روسیه و هند هم نشان می‌دهد نوسانات اقتصاد بین الملل به ویژه تحریم‌ها نتوانسته بر روابط تجاری بین ایران و این سه کشور تأثیر بگذارد. اما آنچه اهمیت دارد میزان چندبرابری واردات ایران از این کشورها است که در عمل ایران را در شرایط تحریم به آنها، وابسته‌تر کرده است. از این رو عضویت ایران در پیمان شانگهای درهای جدیدی برای رابطه با چین، روسیه و هند بازنخواهد کرد.
گروه دوم؛ کشورهایی هستند که در منطقه آسیای‌صغیر واقع شده‌اند. با وجود جذابیت‌های اقتصادی این کشورها و اشتراکات فرهنگی ایران با کشورهای این منطقه، تاکنون ایران نتوانسته است رابطه تجاری موفقی را با آنها شکل دهد. به‌عنوان مثال در سال‌گذشته حجم صادرات ایران به کشور فارسی‌زبان تاجیکستان 4/ 170‌ میلیون دلار بوده‌است. این در حالی است که در سال 2021 میلادی، چین بیش از 6/ 1 میلیارد دلار، قزاقستان 720 میلیون دلار و ازبکستان بیش از 340 میلیون دلار به تاجیکستان کالا و خدمات صادر کرده‌اند.
همچنین در سال 1401 ایران به قرقیزستان نزدیک به 70 میلیون دلار صادرات داشته و تنها کمی بیش از 8‌ میلیون دلار از این کشور واردات داشته‌است. از سوی دیگر در سال 1401 ایران به ازبکستان و قزاقستان به ترتیب 7/ 289 و 195‌ میلیون دلار کالا و خدمات صادر کرده و از این کشورها به ترتیب 3/ 72 و 8/ 124 میلیون دلار واردات داشته است؛ در واقع ایران کمتر از 2 درصد بازار این منطقه را در اختیار گرفته و در چنین شرایطی ایران بازار منطقه آسیای‌صغیر را به رقبای خود واگذار کرده است.
به جز گروه اول که تغییری در تجارت ایران با آن ایجاد نخواهد شد، ایران برای افزایش تجارت با کشورهای گروه دوم با چند مسئله مواجه است.
مسئله اول: بسیاری از کشورها به دلیل تحریم‌های آمریکا علیه ایران و قرارگرفتن ایران در لیست‌سیاه FATF، برای رابطه اقتصادی با ایران محتاطانه رفتار می‌کنند. از این رو کارشناسان اقتصادی و فعالان بازار معتقدند بقای تحریم‌های امریکا علیه ایران، کشورهای گروه دوم را برای قبول ریسک افزایش تجارت با ایران، ترغیب نخواهد کرد.
مسئله دوم: بزرگ‌ترین شرکای تجاری کشورهای گروه دوم، چین و روسیه هستند که در عمل رقیب ایران به شمار می‌روند. بر اساس آمارهای سال 2021 میلادی چین و روسیه، مجموعاً 5/ 67 درصد از بازار قزاقستان، 5/ 54‌ درصد از بازار تاجیکستان و 1/ 44‌ درصد از بازار ازبکستان را در اختیار دارند. در کنار این دو قدرت باید به ترکیه هم اشاره کرد که برای در اختیار گرفتن بازار منطقه آسیای صغیر سرمایه گذاری کرده است. کنار زدن این رقبا آن هم در شرایطی که ایران برای دور زدن تحریم‌ها وابسته به آنها است، با واقعیت معادلات بین المللی فاصله دارد.
مسئله سوم: این کشورها در تمام سال‌های پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، انرژی مورد نیاز خود را از روسیه تأمین کرده‌اند و ایران برای ورود به بازار انرژی این کشورها باید با روسیه رقابت کند که به نظر می‌رسد از محاسبات سیاسی فاصله دارد. چه آنکه اگرچه ایران چهارمین تولیدکننده گاز دنیا است اما همزمان چهارمین مصرف کننده گاز دنیا پس از آمریکا، روسیه و چین است.
مسئله چهارم: در میان کشورهای گروه دوم، به غیراز قزاقستان، بقیه این کشورها جزو کشورهای فقیر محسوب می‌شوند. بر اساس آمارهای بانک جهانی، در سال 2022 میلادی، تولید ناخالص داخلی قزاقستان 220 میلیارد دلار آمریکا، ازبکستان 80 میلیارد دلار، قرقیزستان 11 میلیارد دلار و تاجیکستان 10 میلیارد دلار بوده است.
وضعیت شاخص‌های رفاهی در این کشورها نشانگر آن است که این کشورهای فقیر، تقاضای زیادی برای کالاهای مصرفی ندارند. بر اساس آمارهای بانک جهانی در سال 2022، درآمد سرانه تاجیکستان 1050 دلار، ازبکستان 2255 دلار و قرقیزستان 1600 دلار بوده است. با مقایسه درآمد سرانه این کشورها با دیگر کشورهای نزدیک مانند ارمنستان و گرجستان مشخص می‌شود که کشورهای مذکور ظرفیت زیادی برای واردات کالاهای مصرفی ندارند.
بنابراین ایران برای ورود به بازار کشورهای آسیای‌صغیر که بازارهای جدید ایران در پیمان شانگهای به شمار می‌روند، باید با کشورهایی همچون چین و روسیه رقابت کند که با آنها رابطه استراتژیک چند بعدی در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی دارد. از سوی دیگر گروه دوم از کشورهای عضو شانگهای به دلیل فقر اقتصادی از ظرفیت قابل توجهی برای واردات برخوردار نیستند. چه آنکه نیازهای وارداتی این کشورها نیز غالباً یا در ایران تولید نمی‌شود و یا تأمین آن از ده‌ها سال قبل توسط روسیه و چین صورت می‌گرفت. آنچه عضویت ایران را در شرایط تحریم برای چین و روسیه و هند که کشورهای توسعه یافته عضو شانگهای هستند، جذاب می‌کند، عطش بازار ایران در تحریم برای واردات است. وارداتی که ایران را در شرایط غیرعادی بودن تبادل مالی ناشی از فروش نفت با چین و روسیه در مسیر واردات کالا از این کشورها نموده است.