پیامدهای پروژه راه توسعه

همایون فلکشاهی تحلیلگر موسسه بین‌المللی کپلر: چندین سال است که عراق و ترکیه دنبال این پروژه توسعه‌ای هستند. ترکیه نقش قابل توجهی از جمله سرمایه‌گذاری در صنایع مختلف این کشور در اقتصاد عراق بازی می‌کند. میزان تجارت میان این دو کشور حدود 20 میلیارد دلار در سال است که از میزان تجارت بین عراق و ایران بیشتر است.

با این پروژه عراق دنبال جذب سرمایه‌گذاری بیشتری از شرکت‌های ترکیه است و از سوی دیگر ترکیه قصد دارد یک پل اقتصادی بین اروپا و خلیج فارس باشد. با وجود بالارفتن ریسک‌های تجارت دریایی بین خلیج فارس و اروپا با حملات موشکی حوثی‌های یمن، این پروژه می‌تواند به متنوع‌سازی راه‌های تجارت کمک کند. باتوجه به اینکه در جنگ با داعش، به زیرساخت‌های عراق صدمه شدیدی واد شده، از طریق این پروژه، بدنبال مدرنیزه کردن زیرساخت‌های خود از راه‌آهن تا توسعه راه است.

بعید می‌دانم که اگر این این پروژه تکمیل شود تأثیر زیادی بر تجارت انرژی داشته باشد، حمل و نقل انرژی‌های فسیلی مثل نفت و گاز طبیعی از طریق نفت‌کش و تانکر ال‌ان‌جی و یا خط لوله انجام می‌شوند، بنابراین اثر این پروژه روی انرژی اندک خواهد بود. اما می‌تواند روی تجارت انرژی بین عراق و ترکیه تأثیر بگذارد. 10 سال است که ترکیه قصد دارد از اقلیم کردستان عراق گاز طبیعی وارد کند. اگر بغداد بتواند کنترل فروش نفت و گاز اقلیم کردستان را به خود برگرداند، پروژه توسعه راه می‌تواند به از سرگیری صادرات گاز طبیعی از کردستان عراق به ترکیه منجر شود.

ترکیه دارای رابطه پیچیده‌ای با عراق است. با اینکه روابط اقتصادی گسترده‌ای با این کشور دارد، سرمایه گذاری و حضور شرکت‌های ترک در بازار اقلیم کردستان یک گره و مشکل بین آنکارا و بغداد است. ضمناً ترکیه تا مارس 2023 مستقیماً امکان صادرات نفت خام اقلیم کردستان عراق را با استفاده از خط لوله بین اربیل و میدان نفتی خورمالا کردستان عراق تا بندر جیهان ترکیه محقق می‌کرد، درواقع نفت خام عراق از این مسیر استفاده می‌کرد تا به بازار جهانی راه پیدا کند. پس از پیروزی عراق در یک پرونده در دادگاه بین‌المللی دادگستری علیه ترکیه، آنکارا این خط را بسته و باید یک میلیارد و 400 میلیون دلار جریمه به عراق پرداخت کند.به نظر می‌آید ترکیه با دنبال کردن این پروژه قصد دارد این مشکل اساسی با بغداد را حل کند. یکی اهداف دیگر ترکیه و البته نابود کردن و یا تضعیف کردن گروه حزب کارگران کردستان است، که پایه‌های پایگاه‌های مختلفی در خاک اقلیم کردستان عراق در اختیار دارد. با دادن چراغ سبز پروژه توسعه راه, اردوغان قصد دارد با کمک دولت مرکزی عراق به هدف تضعیف کردن این گروه سیاسی برسد. فعلاً نقش چین مبهم است. ترکیه و عراق به سمت چین، قطر و امارات برای جذب سرمایه‌گذاری لازم رفتند اما معلوم نیست که آیا چین موافقت نشان داده یا خیر. عراق و چین رابطه تجاری گسترده‌ای در اختیار دارند، اما این تجارت در محدوده صنعت انرژی و نفت باقی مانده است. در هفته اخیر شرکت‌های چینی پنج پروژه جدید اکتشاف نفت و گاز در عراق را امضا کردند و عراق در نظر دارد این رابطه اقتصادی را به صنایع دیگر گسترش دهد. اما هنوز زود است و مشخص نیست که آیا این پروژه در اولویت بلندمدت سیاسی چین قرار خواهد گرفت یا خیر.کلاً عراق در حوزه انرژی یکی از رقبای ایران است و از زمان بازگشت تحریم‌های ثانویه آمریکا این واقعیت تقویت شده است، چون تنها مشتری واقعی نفت ایران شرکت‌های چینی هستند. ایران، با گسترش روابط اقتصادی و سیاسی با چین، می‌تواند در پروژه‌های کریدور اقتصادی مختلفی نقش مهمی ایفا کند، از جمله پروژه راهروی میانی که می‌تواند اروپا را از طریق ترکیه و ایران به آسیا مرکزی و چین متصل کند، یا پروژه INSTC که می‌تواند روسیه، ایران و هند را متصل کند. پروژه توسعه راه عراق و ترکیه از ایران عبور نخواهد کرد و این بمعنی رقابت بیشتر برای کالاهای غیر انرژی ایرانی است، در حوضه انرژی هم اگر این پروژه اجرا شود، ریسک اینکه صادرات نفت عراق به چین افزایش پیدا کند وجود دارد، بنابراین می‌تواند به سهم ایران در بازار چین صدمه وارد کند.اثرات بر بازار انرژی منطقه خلیج فارس آن قدر قابل توجه نخواهد بود چون حمل و نقل انرژی از طریق راه‌آهن اقتصادی نیست و این کشورها ترجیح می‌دهند تا از نفتکش و تانکرهای ال‌ان‌جی استفاده کنند، اما با وجود گسترش روابط میان عراق و قطر و امارات، می‌توانیم شاهد راه‌های جدیدی شویم، مثلاً محموله‌های عراقی به پالایشگاه اماراتی راه پیدا کنند که البته این یک پدیده نادیده نیست، و بتازگی به خاطر اقتصادی بودن این تجارت رخ داد و یک محموله نفت بصره نفت خود را در پالایشگاه رویس ابوظبی تخلیه کرد.