ساناز نفیسی روزنامه نگار: گروه بین الملل: به ادعای گروهی از ناظران، تحریم‌های اعمالی آمریکا علیه ایران در کنار هم صدایی تهران با محور مقاومت موجب شده تا تعامل میان ایران و پادشاهی از سرعت بیفتد. ایران و عربستان سعودی به واسطه توافقی با میانجیگری چین روابط دیپلماتیک خود را احیا کردند. این توافق که در مارس 2023 منعقد شد، جدول زمانی برای برقراری روابط دیپلماتیک تعیین و بر گزاره‌هایی چون اصل عدم مداخله متقابل و تمامیت ارضی و همکاری تاکید کرد. اما به ادعای ناظران با گذشت بیش از یک سال، فارغ از فعل و انفعال‌هایی چون افتتاح سفارتخانه‌ها و تسهیل حج برای زائران ایرانی، طرفین برای گسترش روابط خود گامی برنداشته‌اند. این گروه بر این باورند که تا مادامی که ریاض انتظار داشته باشد که تهران روابطش را با متحدان منطقه‌ای‌اش کم کند یا به شکلی متقابل ایران از عربستان و متحدان عرب خلیج فارس این کشور بخواهد تا به شراکت امنیتی‌شان با آمریکا پایان دهند، نمی‌توان انتظار پیشرفت در روابط دو بازیگر را داشت. گروه بحران در باب روابط ایران و عربستان نوشت:
سازناکوک تهران و ریاض
به ادعای ناظران از مارس 2023، ایران و عربستان سعودی دست‌کم در مسیر بازگرداندن فرصت‌های دیپلماسی قدم برداشته‌اند. با تاخیری جزئی پس از ارائه جدول زمانی دو ماهه و پس از تشکیل جلسات متعدد بین طرفین در عمان برای بحث در مورد نگرانی‌های مختلف، ایران سفارت خود را در ریاض در ژوئن بازگشایی کرد و سفارت عربستان در تهران دو ماه بعد فعالیت خود را از سر گرفت. مقامات ارشد دو کشور بارها و بارها از طریق تلفن گفتگو کرده یا با یکدیگر ارتباط برقرار کرده‌اند. عربستان سعودی همچنین به زائران ایرانی برای انجام مراسم حج و عمره اجازه حضور داد. با این حال، به ادعای ناظران بیش از یک سال پس از توافق، به نظر می‌رسد که این تلاش‌ها شتاب خود را از دست داده، و بسیاری از موضوعات مورد اختلاف، از جمله اختلافات بر سر مرزهای دریایی، حل نشده باقی مانده‌اند. یکی از این اختلافات، که در سال 2023 شعله ور شد، حول حق بهره برداری و فروش گاز از میدان آرش واقع در مرز دریایی شرقی کویت است. در ماه اوت، عربستان سعودی و کویت بیانیه مشترکی منتشر کردند که در آن بر «حقوق انحصاری» خود در میدانی که ایران سهم 40 درصدی در آن دارد، تاکید داشتند. رویارویی دیگر نیز مانع از تلاش برای گفتگو شد. در سپتامبر 2023، آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد، تلاش کرد تا بحثی را در میان کشورهای ساحلی خلیج فارس – شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس، ایران و عراق – در مورد معماری جدید امنیتی منطقه‌ای سازمان دهد. بنا بر گزارش‌ها، این تلاش تا حدی به دلیل اختلاف جداگانه بین کویت و عراق بر سر کشتیرانی در آبراه مشترک خور عبدالله شکست خورد.بن بست بر سر برنامه هسته‌ای ایران نیز بر پیشرفت روابط ایران و عربستان سایه افکنده است. به ادعای ناظران، تلاش‌های دولت بایدن برای احیای برجام 2015 که ترامپ آن را کنار گذاشته بود، به دلیل اختلاف نظر بین تهران و واشنگتن در مورد دامنه و پایداری لغو تحریم‌ها، بی نتیجه ماند. پس از آن پس لرزه‌های جنگ غزه که در اکتبر 2023 آغاز شد، تفاهمات غیررسمی آزمایشی بین ایالات متحده و ایران را از مسیر خود خارج کرد. در چنین شرایطی مقامات سعودی هشدار داده‌اند که ریاض ممکن است برنامه هسته‌ای خود را دنبال کند، گزاره‌ای که می‌تواند یک مسابقه تسلیحات هسته‌ای در خاورمیانه را کلید بزند. همچنین به نظر نمی‌رسد ریاض و تهران تلاش جدی برای پیروی از سایر تعهدات ذیل توافق مارس 2023 انجام داده باشند. دو توافق دوجانبه قبلی – موافقتنامه عمومی همکاری در سال 1998 و موافقتنامه همکاری امنیتی 2001 – محقق نشدند. حتی تجارت کالاهای غیرتحریمی نیز به کندی رشد کرده است. برای تسریع همکاری در مسائل اقتصادی، امنیت و تبادلات مردمی، دو کشور صرفاً تعهد خود به توافق مارس 2023 بدون برداشتن گامی بزرگی تکرار کردند. از منظر تهران، تنش زدایی روابط با عربستان سعودی پس از هفت سال، دستاورد مهم استراتژیک این کشور در راستای حسن همجواری با همسایگان بود و احتمالاً همچنان در دستور کار جانشین ابراهیم رئیسی قرار خواهد گرفت. این پیشرفت، همراه با الحاق به سازمان همکاری شانگهای و بریکس – گروهی به رهبری برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی – در سال 2023، به تهران کمک کرد تا انزوای بین المللی خود را پس از شکست در بازگرداندن توافق هسته‌ای 2015 کاهش دهد.
منتقدان توافق چه می گویند؟
یکی از مقام‌های ایرانی که نخواست نامش فاش شود به گروه بحران گفت، پادشاهی برای توسعه اقتصاد خود به کمک ایران نیاز ندارد. به ایران نیاز دارد تا به واسطه قدرت تهران در موضع ضعف قرار نگیرد. از منظر او سعودی‌ها نمی‌توانند به ایران آسیب وارد کنند، اما قادرند به برنامه‌های توسعه ایران کمک کنند. سعودی‌ها تاکنون به آنچه می‌خواستند رسیده‌اند. آن‌ها از تنش‌های منطقه محافظت می‌شوند. اما در مورد آنچه ایران به دست آورده است نمی‌توان همین را گفت. منتقدان احیای روابط تهران و ریاض مدعی‌اند که پادشاهی از این توافق برای کنترل ایران و به حداقل رساندن خطری که برای منافع عربستان ایجاد می‌کند استفاده می‌کند. یک مقام سابق ایرانی در این باره مدعی شد: «سعودی‌ها می‌خواهند ما را در جعبه‌ای نگه دارند.» طرفداران این دیدگاه مدعی‌اند که هر تحولی، مثبت یا منفی، ممکن است تعادل فعلی را که عربستان سعودی در آن قرار دارد، برهم بزند. پادشاهی در آینده ممکن است به سرعت اقتصاد خود را متنوع کرده و قوی‌تر شود در حالی که ایران باید تحریم‌ها را کنار بگذارد. این گروه منتقد راه برون رفت را نه عبور از ریاض، بلکه پایان دادن به مناقشات تهران با واشنگتن یا تشدید این بن بست به عنوان ابزاری برای تحت فشار قرار دادن ایالات متحده می‌دانند.عربستان سعودی توافق 2023 را برای کاهش تنش‌های خلیج فارس از طریق گفتگو دنبال کرد، هدفی که در کنار اهداف داخلی رهبری عربستان قرار دارد، که در چشم انداز عربستان سعودی 2030 بدان اشاره شده، که تحققشان نیازمند یک محیط منطقه‌ای باثبات است که سرمایه گذاری خارجی، گردشگری و یکپارچگی اقتصادی را تشویق می‌کند. عربستان سعودی مدت‌هاست که مدعی است حمایت ایران از محور مقاومت فعال در عراق، سوریه، لبنان و به ویژه یمن امنیت این بازیگر و منطقه را تهدید می‌کند. بنا بر گزارش‌های ادعایی، برای کاهش نگرانی‌های پادشاهی، قرارداد 2023 شامل تعهدات ایران در باب توقف حملات انصار الله به مواضع عربستان و ایجاد شرایطی برپایه صلح یمنی- یمنی است. حال به ادعای ناظران حتی اگر دو کشور بتوانند بر موانع میان خود برای نزدیک‌تر شدن به یکدیگر غلبه کنند، تحریم‌های آمریکا علیه ایران همچنان به یک مانع قابل توجه برای همکاری تبدیل خواهد شد.
دو مکتب فکری در محافل سیاست عربستان سعودی درباره توافق 2023 ظهور کرده است. گروهی همچنان به ایران بی اعتماد هستند اما گروهی دیگر، ایران را قدرت امنیتی می‌دانند که احیای روابط دوجانبه چاره‌اش است. این اختلافات خود را به شیوه‌ای نشان می‌دهد که رهبری عربستان درباره روابط و گسترش آن فکر می‌کند. با این وجود، به ادعای گروهی از ناظران ریاض اشتهای کمی برای رویارویی با هر یک از بازیگران منطقه‌ای، به ویژه تهران دارد، زیرا این امر ثبات منطقه‌ای مورد نیاز برای رشد اقتصاد عربستان سعودی را تهدید می‌کند. در حال حاضر، ریاض از کانال‌های مستقیم تازه تأسیس با تهران که بازوهای دیپلماتیک، امنیتی و اطلاعاتی این کشور را در بر می‌گیرد استقبال می‌کند. اما می‌خواهد پیوندهای سازمانی لازم را قبل از این که خیلی فراتر برود، ایجاد کند. ریاض روند گام به گام را ترجیح می‌دهد. از نظر این بازیگر، تنش زدایی و برقراری روابط سیاسی و به دنبال آن بحث‌های اساسی‌تر است که به تنش‌های اصلی بین دو کشور می‌پردازد و به ایجاد اعتماد در حسن نیت مربوطه کمک می‌کند. پس از آن، طرف‌ها می‌توانند به همکاری بیشتر در بخش‌های مختلف مشخص شده در توافق، از جمله تجارت، امنیت و مبادلات ادامه دهند. در حال حاضر، ریاض معتقد است که روابط هنوز در مرحله اول است زیرا تنش زدایی ناقص باقی مانده، در حالی که تلاش‌ها برای ایجاد روابط سیاسی هنوز از پروتکل مورد انتظار پیروی نکرده است.
