دکتر سید کامران یگانگی پژوهشگر گروه دیپلماسی انرژی در خاورمیانه: خاورمیانه به عنوان مرکز تولید انرژی جهانی همواره نقش کلیدی در اقتصاد و سیاست بین‌الملل ایفا کرده است. در 20 سال گذشته، دیپلماسی انرژی در این منطقه با تغییرات قابل‌توجهی همراه بوده و تحولات سیاسی، ژئوپلیتیکی و اقتصادی منطقه و جهان بر آن تأثیرگذار بوده است. این تحولات به‌ویژه در زمینه نفت، گاز طبیعی و انرژی‌های تجدیدپذیر بوده که بازیگران منطقه‌ای و جهانی را به سمت بازتعریف روابط و استراتژی‌های جدید سوق داده است.
تحولات در بازار انرژی: تغییر از نفت به گاز
از اوایل دهه 2000، تقاضای جهانی برای انرژی همچنان رو به رشد بود، اما تمرکز از نفت به گاز طبیعی به عنوان منبعی پاک‌تر و ارزان‌تر تغییر یافت. کشورهای تولیدکننده انرژی مانند قطر، عربستان سعودی و ایران به‌سرعت در بازار گاز طبیعی سرمایه‌گذاری کردند و قطر به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان گاز طبیعی مایع (LNG) جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد.
این تغییر، فرصتی برای کشورهای خاورمیانه ایجاد کرد تا روابط دیپلماتیک خود را با بازارهای بزرگ انرژی همچون اروپا و آسیا تقویت کنند. قطر با استفاده از منابع عظیم گازی خود، در تعامل با کشورهای آسیایی نظیر چین و ژاپن روابط استراتژیک برقرار کرد و صادرات LNG خود را به سطح قابل‌توجهی رساند.
چالش‌های ژئوپلیتیکی و تأثیر آنها بر دیپلماسی انرژی
در دهه 2010، چندین اتفاق ژئوپلیتیکی مهم، دیپلماسی انرژی در خاورمیانه را تحت تأثیر قرار داد. از جمله جنگ عراق، جنگ داخلی سوریه، تحریم‌های گسترده علیه ایران و بحران‌های داخلی در یمن و لیبی. این تحولات سیاسی، نه تنها تأمین انرژی جهانی را تهدید کرد، بلکه موجب رقابت و درگیری‌های منطقه‌ای میان کشورهای تولیدکننده انرژی شد.
جنگ عراق (2003) باعث شد تا ذخایر عظیم نفتی این کشور تحت تأثیر قرار گیرد و بازارهای جهانی شاهد نوسانات شدیدی در قیمت نفت باشند. از طرف دیگر، بحران سوریه و حضور قدرت‌های بزرگ مانند روسیه و آمریکا در این کشور، به رقابت ژئوپلیتیکی در منطقه دامن زد و خطوط انتقال انرژی را تحت تأثیر قرار داد.
نقش تحریم‌های اقتصادی در سیاست انرژی
تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، به ویژه در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما و پس از خروج آمریکا از برجام در سال 2018، یکی دیگر از عوامل کلیدی در تغییر سیاست‌های انرژی در خاورمیانه بوده است. ایران، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت و گاز در جهان، به دلیل محدودیت‌های تحریمی از بازارهای جهانی انرژی خارج شد و این فضا را برای کشورهای رقیب همچون عربستان و امارات باز کرد تا سهم بیشتری از بازار را به خود اختصاص دهند.
اما در همین دوره، ایران تلاش کرد تا با تقویت روابط دیپلماتیک با کشورهایی مانند چین و هند، بازارهای جایگزین برای صادرات انرژی خود پیدا کند. این امر موجب شکل‌گیری روابط اقتصادی و دیپلماتیک جدیدی در منطقه شد.
ابتکارهای جدید: حرکت به سوی انرژی‌های تجدیدپذیر
در سال‌های اخیر، کشورهای خاورمیانه به طور فزاینده‌ای به سمت سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر روی آورده‌اند. عربستان سعودی با پروژه‌های بزرگ انرژی خورشیدی و بادی و اعلام طرح‌هایی مانند «چشم‌انداز 2030»، تلاش کرده است تا وابستگی خود به نفت را کاهش دهد و اقتصاد خود را متنوع سازد.
این تحول نه تنها به دیپلماسی انرژی منطقه تأثیر گذاشته، بلکه همکاری‌های جدیدی میان کشورهای خاورمیانه و دیگر کشورها در حوزه انرژی‌های پاک شکل گرفته است. کشورهای غربی، به‌ویژه اتحادیه اروپا، به دنبال تقویت این روابط برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و انتقال به اقتصاد کم‌کربن هستند. در دو دهه گذشته، دیپلماسی انرژی در خاورمیانه شاهد تحولات عمیقی بوده که بر بازارهای جهانی انرژی تأثیر گذاشته است. از تغییر تمرکز از نفت به گاز، تا رقابت‌های ژئوپلیتیکی و تحریم‌های اقتصادی، این منطقه همواره در مرکز توجه سیاستمداران و شرکت‌های انرژی بوده است. همچنین، حرکت به سوی انرژی‌های تجدیدپذیر نشان‌دهنده تغییرات استراتژیک در سیاست‌های انرژی کشورهای منطقه است که می‌تواند پیامدهای بلندمدتی برای آینده دیپلماسی انرژی خاورمیانه داشته باشد. این تحولات نشان می‌دهد که خاورمیانه همچنان یک بازیگر کلیدی در عرصه انرژی جهانی خواهد بود، هرچند که ساختار و روابط دیپلماتیک آن به شدت تحت تأثیر تحولات سیاسی و اقتصادی منطقه و جهان قرار دارد.
