محمد حسین سیف اللهی مقدم روزنامه نگار: در ماه‌های اخیر شاهد قطع برنامه ریزی شده برق در کشور هستیم؛ این مسئله موجب شده است تا وزارت نفت و نیرو هم دیگر را مقصر بدانند و مجلس نیز دنبال استیضاح وزرای نفت و نیرو است اما واقعیت چیست؟
هفته گذشته روزنامه نیویورک تایمز در گزارشی علت قطع برق در ایران را مورد ارزیابی قرار داد و درنهایت در یک جمع بندی موضوع را به حمله موشکی رژیم صهیونیستی به ایران نسبت داد. نیویورک تایمز نوشت: «با اینکه ایران یکی از بزرگ‌ترین ذخایر گاز طبیعی و نفت خام در جهان را در اختیار دارد، اکنون با یک بحران انرژی تمام‌عیار روبه‌رو است که ناشی از سال‌ها تحریم، مدیریت ضعیف، زیرساخت‌های فرسوده، سو مصرف و حملات هدفمند اسرائیل است. رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان در یک سخنرانی زنده تلویزیونی گفت: «ما با ناترازی‌های بسیار شدیدی در گاز، برق، انرژی، آب، پول و محیط زیست مواجه هستیم. همه این‌ها در سطحی هستند که می‌توانند به یک بحران تبدیل شوند.» در حالی که ایران سال‌هاست با مشکلات زیرساختی دست‌وپنجه نرم می‌کند، رئیس‌جمهور هشدار داد که این مسئله اکنون به نقطه بحرانی رسیده است. برای بخش عمده‌ای از هفته گذشته، برای صرفه‌جویی در انرژی کشور تقریباً به حالت تعطیلی درآمد. در حالی که ایرانیان ناراضی بودند و رهبران صنعتی هشدار می‌دادند که خسارات ناشی از این وضعیت به ده‌ها میلیارد دلار می‌رسد، پزشکیان هیچ راه‌حلی جز عذرخواهی ارائه نکرد.
اما واقعیت چیست؟
در ایام زمستان مصرف گاز در کشور افزایش پیدا می‌کند و عمده این مصرف نیز در بخش خانگی، صنایع و نیروگاه‌ها است. در سال جاری اگرچه تولید گاز در سه مقطع زمانی رکوردشکنی کرد اما از سوی دیگر به دلیل برودت هوا مصرف گاز نیز در بخش خانگی با رکوردشکنی مواجه شد به طوری که دولت برای کنترل مصرف و جبران ناترازی مجبور شد تا یک هفته را تعطیل کند. این تعطیلی عملاً تا حدود قابل پذیرشی مصرف را کاهش داد. اما موضوع اینجا است که چرا با این شرایط دولت نتوانست مانع از قطع برق در کشور شود. پیگیری‌های صورت گرفته از مراجع مطلع چه در بخش وزارت نیرو و چه در وزارت نفت نشان می‌دهد از اواخر مردادماه تا همین یک هفته قبل به طور میانگین 225 میلیون متر مکعب گاز تحویل نیروگاه‌های حرارتی شده است و برای جبران کسری برق که تقریباً 13 هزار مگاوات است باید سوخت مایع نیز برای نیروگاه‌های برق حرارتی نیز تأمین شود. آنطور که پیداست وضعیت تأمین سوخت گازوئیل نیروگاه‌ها هر سال روند کاهشی داشته اما مسئله اینجا است که در ازای این کاهش، شاهد افزایش تأمین سوخت گاز به نیروگاه‌ها در طی این سال‌ها هستیم.
آمار تحویل سوخت گاز به نیروگاه‌ها
براساس آمار و اطلاعات شرکت ملی گاز ایران، اما از سال 1401 به بعد به دلیل افزایش تولید گاز در کشور، همواره روند گاز تحویلی به بخش نیروگاهی فزاینده بوده است. بر اساس اطلاعات شرکت ملی گاز ایران در فرودین تا مرداد سال 1401 حدود 230 میلیون متر مکعب گاز به نیروگاه‌ها تحویل داده شده است و این رقم در ماه مشابه سال 1403 به عدد 255 میلیون متر مکعب رسیده است. همچنین گاز تحویلی به بخش نیروگاهی از مرداد تا آذرماه سال 1401 حدود 206 میلیون متر مکعب بوده است که با توجه به برودت هوا نسبت به سال 1401، این رقم در سال جاری در ماه مشابه به 208 میلیون متر مکعب رسیده است. ناگفته نماند که بر اساس آمار و اطلاعات سازمان هواشناسی امسال سرمای هوا از آبان ماه آغاز شد به طوری که در هفته آخر آذرماه سردترین روزهای سال را پشت سر گذاشتیم که این مسئله منجر به تعطیلی یک هفته‌ای کل کشور شد.
انفجار خط لوله گاز و مصائب نیروگاه‌ها
روند تحویل گاز به بخش نیروگاهی در زمستان سال 1402 در شرایط بالاتر از ایده آل در حال انجام بود که ساعت یک صبح روز چهارشنبه 25 بهمن ماه 1402 حادثه انفجار در خط لوله سراسری گاز جنوب به شمال رخ داد. در پی این انفجارها که در نزدیکی شهر بروجن در استان چهارمحال و بختیاری و صفاشهر در استان فارس رخ داد موجب شد تا گازرسانی نه تنها در بخش نیروگاهی با مشکل مواجه شود بلکه گاز بخشی از مناطق مرکزی و غربی کشور با مشکل مواجه شد. در ابتدا جواد اوجی، وزیر وقت نفت ایران، این حادثه را «خرابکارانه» و «تروریستی» توصیف کرد. با تلاش‌های شبانه روزی نیروهای شرکت ملی گاز، این خط در کمترین زمان ممکن‌ترمیم و دوباره جریان گاز در آن برقرار شد ولی همین مسئله موجب شد تا سوخت مایع ذخیره شده در نیروگاه‌ها (گازوئیل) برای تأمین برق مورد استفاده قرار گیرد و عملاً حجم ذخیره این سوخت به شدت کاهش یافت. از سوی دیگر برای آنکه از قطع برق در زمستان جلوگیری شود نیروگاه‌ها از سوخت مازوت نیز استفاده کردند تا تأمین برق بدون مشکل انجام شود. در این برهه از زمان با ورود شخص شهید رئیسی این مسئله حل شد و نیروگاه‌ها به استفاده از گازوئیل روی آوردند تا برق قطع نشود.
چرا امسال نیروگاه‌ها از مازوت استفاده نکردند؟
بعد از حادثه انفجار خط سراسری گاز بر اساس تکلیفی که به وزارت نفت داده شد حجم ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها به حد قبل از انفجار رسید و کسری‌ای که ایجاد شده بود تأمین شد اما نیروگاه‌ها اعلام کرده‌اند به جای سوخت مازوت باید سوخت گازوئیل تحویل آنها شود، به همین دلیل در سال جاری بخش نیروگاهی از دریافت سوخت مازوت امتناع کردند. ظاهراً مسئولان وزارت نیرو معتقدند استفاده از مازوت هزینه تعمیر و نگهداری نیروگاه‌ها را بالا می‌برد، به همین دلیل در هیچ برهه از زمان چه در دولت فعلی و چه در دولت‌های قبلی حاضر به استفاده از مازوت نبوده و نیستند مگر اینکه دستور از یک نهاد بالاتر برای استفاده صادر شود. جالب توجه است که امسال نیز مانند سال گذشته دستور از نهادهای بالاتر برای استفاده از مازوت صادر شد ولی این بار نیروگاه‌ها زیر بار استفاده از این سوخت نرفتند.
در این بخش از گزارش خوب است مروری به تولید و مصرف گاز در بخش خانگی داشته باشیم که اگرچه در سال جاری سه بار تولید گاز در کشور رکورد زنی کرد اما مصرف گاز در بخش خانگی به شدت افزایش یافت به طوری که افزایش مصرف گاز امسال از آبان ماه آغاز شد. عبدالرسول پیشاهنگ، مدیرعامل سابق شرکت مادر تخصصی برق حرارتی اخیراً در خصوص مصوبه شورای عالی امنیت ملی در خصوص مصرف مازوت در نیروگاه‌ها نیز گفته است اطلاق مصوبه شعام به فصل گرم غلط است، زیرا این مصوبه در تاریخ 10 مرداد از طریق دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی ابلاغ شد و تنها 20 روز از دوره کاری دولت سیزدهم را در بر می‌گرفت. اما فصل گرم از خرداد تا شهریور ادامه دارد. این مقام ارشد نیروگاهی تاکید کرد: در طول دولت سیزدهم منطبق بر مصوبه شورای عالی امنیت ملی عمل شد و میزان مصرف مازوت در این دوره چند برابر مدت مشابه سنوات قبل بود.
قاچاق گازوئیل؛ متهم اصلی نیروگاه‌ها!
در ماه‌های اخیر موضوع قاچاق گازوئیل همواره بر سر زبان‌ها افتاده است. عدم استفاده نیروگاه‌ها و تمایلشان به دریافت گازوئیل این شائبه را نیز ایجاد کرده است که بخش عمده‌ای از قاچاق گازوئیل توسط نیروگاه‌ها انجام می‌شود. بخشی از فعالان بخش انرژی در کشور معتقدند اگر واقعاً نیروگاه‌ها بخواهند تولید برق داشته باشند به خصوص در زمستان که شاهد کاهش گاز تحویلی به نیروگاه‌ها هستیم می‌توانند در کنار گازوئیل از مازوت نیز استفاده کنند تا این مشکلات برای کشور ایجاد نشود. بر اساس پیگیری‌های صورت گرفته تمام مشکلات ایجاد شده در قطع برق به خاطر کسری یک‌ونیم میلیارد لیتری سوخت مایع است که می‌توان آن را با مازوت جبران کرد. چه بسا که این حجم از مازوت در کشور وجود دارد. اما وزارت نیرو زیر بار تحویل مازوت تا کنون نرفته است و همانطور که گفته شد این مسئله به موضوع انجام قاچاق گازوئیل توسط نیروگاه‌ها دامن می‌زند.
در همین رابطه مالک شریعتی، عضو کمیسیون انرژی مجلس، با افشای قاچاق سوخت توسط نیروگاه‌ها گفته بود که نهادهای نظارتی از مجلس تقاضا کرده‌اند فکری به حال حجم بالای تخلفات نیروگاه‌ها در قاچاق سوخت انجام دهد. شریعتی در یک ویدئو تأکید کرد: شاید رویمان نمی‌شود بگوییم 1.5 میلیارد لیتر، آمار رسمی قاچاق سالانه سوخت مایع در نیروگاه‌هاست. به‌گفته این نماینده مجلس، عمده قاچاق گازوئیل در ایران مربوط به نیروگاه‌هاست و هیچ نظارتی بر آن انجام نمی‌شود. او با اشاره به «حساب‌سازی و فاکتور درست کردن» اعلام کرد: تانکرها گازوئیل را در نیروگاه‌ها تخلیه نمی‌کنند. نعمت‌الله نجفی، مدیر عملیات شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران می‌گوید: اگر الگوی مصرف مشخصی برای توزیع سوخت نیروگاهی تدوین شود، از هدر رفت سالانه حدود یک میلیارد لیتر سوخت نیروگاهی جلوگیری می‌شود و ابهامی در خصوص تناسب بین رشد تولید و رشد مصرف به‌وجود نمی‌آید. با این حال نیروگاه‌ها و مسئولان وزارت نیرو این اتهام را رد می‌کنند و همواره اعلام کرده‌اند وقتی گازوئیل وارد نیروگاه شود دیگر امکان خروج ندارد ولی مسئولان وزارت نفت معتقدند گازوئیل مورد درخواست نیروگاه‌ها قبل از ورود به نیروگاه قاچاق می‌شود به همین دلیل هم اکنون گازوئیل برای مصارف غیر سهمیه هم در بازار وجود دارد که با قیمت آزاد به بخش‌های مختلف از جمله صنعت و کشاورزی به فروش می‌رسد که هر از گاهی نیز اخبار آن در جراید و رسانه‌ها منتشر می‌شود.
راهکار چیست؟
اگر بخواهیم خلاصه آنچه را که تا اینجا گفتیم مرور کنیم باید بگوییم به دلیل سیاست‌های اشتباه گاز رسانی به بخش خانگی در سالهای گذشته هر آنچه که گاز در کشور تولید می‌شود توسط بخش خانگی، تجاری و صنایع غیر عمده مورد استفاده قرار می‌گیرد و اگر هوا سرد شود بر مصرف گاز در این بخش افزوده خواهد شد و دولت مجبور است برای کنترل، طرح‌های مختلف از جمله کاهش دو درجه‌ای دمای هوای منزل را اجرا کند تا از کنار این طرح‌ها بتواند در مصرف صرفه جویی ایجاد کند. ولی مسئله اینجا است تأمین سوخت برای نیروگاه‌ها نیز حیاتی است زیرا اگر نیروگاه‌ها نخواهند سوخت مازوت مصرف کنند همانند روزها و ماه‌های گذشته باید منتظر قطع برق باشیم، اما برای حل این معضل یک راهکار وجود دارد و آن هم تحویل گاز و سوخت مایع به نیروگاه‌ها با قیمت آزاد (صادراتی) است، همانند اتفاقی که هم اکنون در پالایشگاه‌ها رخ می‌دهد. در حال حاضر دولت نفت را با قیمت 95 درصدی فوب به پالایشگاه‌ها تحویل می‌دهد و فراورده‌های اصلی تولید شده را نیز با قیمت فوب خریداری می‌کند و با یارانه‌ای که می‌دهد بین مشترکین توزیع می‌کند. به نظر می‌رسد برای حل مشکل نیروگاه‌ها باید این سیاست در بخش نیروگاهی نیز اجرا شود به طوری که گاز و سوخت مایع با قیمت صادراتی به نیروگاه‌ها تحول داده شود و با قیمت صادراتی برق را از نیروگاه‌ها تحویل بگیرد. این مسئله دو مزیت برای نیروگاه‌ها دارد یک اینکه شائبه قاچاق گازوئیل را از نیروگاه‌ها برطرف می‌کند و در ثانی موجب بالارفتن راندمان نیروگاه‌ها نیز می‌شود و در نهایت به تولید برق در کشور افزوده خواهد شد.
