محمد ابراهیم رئیسی کارشناس انرژی: این روزها بحران آب در کشورمان، معیشت مردم بیش از پیش تهدید می‌کند از این منظر باید نسبت به موضوع آب عکس‌العمل سیاسی داشته باشیم چرا که اکنون موضوع بر سر اقتصاد سیاسی است. ما در مذاکرات با کشورهای اطراف حتی اگر قدرت سیاسی و نظامی بالاتری نسبت به ما نداشتند هم قوی نبوده‌ایم و نتیجه آن سدسازی در افغانستان است که به نظر می‌رسد همچنان گسترش یابد.
درباره احداث سد پاشدان در افغانستان و تأثیر آن بر وضعیت آب مناطق شهر مشهد و شمال شرق کشور نیز واقعیت اینکه ایران در حوزه دیپلماسی آب نه فقط در حوزه سدهای افغانستان بلکه در تمامی آب‌های مرزی قوی عمل نکرده است. با اینکه تلاش‌هایی شده اما با توجه به آثاری که مشاهده می‌شود دیپلماسی فعال منجر به نتیجه نداشته‌ایم و یا اگر هم منجر به نتیجه شده تاثیرگذار نبوده است. ما نه تنها در حوزه سدسازی‌های افغانستان بلکه در زمینه سدسازی‌های ترکیه هم واکنش منجر به نتیجه ملموس و مثبتی نداشته‌ایم و چه بسا ممکن است در آینده در عراق هم این چالش را داشته باشیم. هم منابع آبی خودمان را در منطقه سیستان و بلوچستان کنترل نکردیم و هم اینکه آب‌های مرزی را از دست داده‌ایم که موجب شده اکنون وضعیت سیستان و بلوچستان بد باشد و مشهد هم چنین اوضاعی خواهد داشت.
طبق آنچه در دیپلماسی آب مطرح است باید روی منافع مشترک بخصوص وقتی به لحاظ توپوگرافیک یک هژمونی وجود دارد درست بحث شود، درسال‌های اخیر نتوانسته‌ایم در مورد افغانستان حتی با حکومت‌های متزلزلی که داشته‌اند برنامه‌های خودمان را بدرستی پیش ببریم و این ضعف در دیپلماسی است. به هر صورت هر سدی که در افغانستان احداث می‌شود روی خراسان و سیستان و بلوچستان تأثیر گذاشته و طبیعتاً وقتی یک حق برای یک کشور ایجاد می‌شود مذاکره در مورد آن سخت خواهد شد. اکنون افغانستان کشور در حال توسعه‌ای است و حتماً برنامه دارد که از آب موجود در کشور خود استفاده کند و حتی اگر نخواهد از آب استفاده کند برای تحت فشار قرار دادن ایران این کار را می‌کند. ما برای تأمین آب مشهد خط بسیار گران‌قیمتی را از دریای عمان اجرا می‌کنیم ولی مهم این است که منابع آب سطحی در هریررود را حفظ کنیم.
حال این پرسش مطرح می‌شود که آیا دیپلماسی انرژی ایران اطلاع داد که کشور افغانستان در نظر دارد چند سد دیگر احداث کند؟ اگر این کار را بکند ما چگونه باید وارد مذاکره شویم که منافع ایران حفظ شود؟ آیا قرار است همچنان منفعل عمل کنیم تا سد ساخته شود و بعد واکنش نشان دهیم؟ به هر صورت به نظر می‌رسد اطلاعات دیپلماسی انرژی ایران خیلی ناچیز و اگر هم مطالعه‌ای صورت گرفته عمیق نیست.
از سوی دیگر چالش آبی در خراسان که در پی سدسازی افغانستان رخ می‌دهد، به افزایش مهاجرت دامن خواهد زد. اکنون برخی شهرهای استان خیلی رشد کرده‌اند و این رشد ناموزون برخی از شهرها به این معناست که مهاجرت به شهری مثل مشهد افزایش پیدا کند و شهرهای اطراف و روستاها خالی شود، مسئله این آب شرب مسئله مهمی است، ضمن اینکه حقابه کشاورزی هم کم می‌شود و اشتغال از بین خواهد رفت، به هر صورت مسئله آب و تغییرات اقلیم و روش‌هایی که برای مقابله با آن در هر کشوری دنبال می‌شود حتماً بر دیگر کشورها اثر دارد و به طور خاص در خراستان استان کم‌تراکم‌تری را شاهد خواهیم بود. اکنون ما ناترازی انرژی درحوزه برق و گاز را دائم و بزودی آب هم به ناترازی می‌رسد نمونه آن را در برخی مناطق دیدیم، در تهران هم به همین شکل خواهد بود و دلیل آن سیاست‌های عرضه و عدم توجه به سیاست‌های تقاضا است.
با این تفاسیر لزوم مذاکره با کشورهای منطقه از جمله ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان که با احداث بند قوش‌تپه تحت تأثیر سدسازی‌های افغانستان قرار گرفته‌اند، بیش از گذشته احساس می‌شود. ما تاکنون در حوزه آب با کشورهای منطقه مذاکره جدی نداشته‌ایم و دلیل آن اینکه شاید آب مسئله بالایی نیست که در اولویت قرار داده نمی‌شود، حداقل لازم است منافع بین کشورها تقسیم شود، باید بررسی شود چرا کشوری مثل ترکیه برای سدسازی در افغانستان سرمایه‌گذاری می‌کند، این موضوع را باید در سیاست‌های منطقه‌ای جست‌وجو کرد.همچنین یکی از مسیرهایی که ترکیه در نظر دارد قوی و بزرگ شود و رقبای خود را کم‌قدرت کند ضعیف کردن ایران است. نبود آب در مناطقی از کشور و تشدید کمبود آب دغدغه‌هایی برای ایران ایجاد می‌کن. ترکیه یکی از کشورهایی است که در حوزه ارس، دجله و فرات برای ما مشکل ایجاد می‌کند. این موضوع باید در مناسبات رعایت شود. حتی شرکت‌های خدمات و مهندسی و پیمانکاری از این سفره سدسازی‌های منطقه استفاده نکردند و این یک بازی دو سر باختی است یعنی هم منابع آبی کشور مسدود شده و هم اینکه از پتانسیل خدمات فنی و مهندسی در دیگر کشورها استفاده نکرده‌ایم.
