آرزو صبوری روزنامه نگار: کشور عراق در بیست سال گذشته رابطه بسیار نزدیکی با ایران در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، فرهنگی و اقتصادی داشته است. تبلور این رابطه مطلوب را می‌توان در میزان مبادلات تجاری دو کشور جست وجو کرد. در سال‌های گذشته همواره عراق یکی از شرکای تجاری مهم ایران محسوب می‌شده است. در بخش صادرات از عراق مهمترین مقاصد صادراتی عراق چین و هند می‌باشند که هر کدام وارد کننده نفت عراق به ارزش 27 میلیارد دلار در سال 2021 بوده‌اند.
به گزارش «نقش اقتصاد» بر اساس آمار مرکز تجارت بین الملل صادرات عراق به ایران تا سال 2020 کمتر از 140 میلیون دلار بوده است اما در سال 2022 ارزش صادرات این کشور به ایران بالغ بر 1/2 میلیارد دلار بوده است.
از این میزان صادرات حدود 770 میلیون دلار حدود (65 درصد) آن مربوط به غلات بوده است که احتمالاً ایران بدلیل تحریم محدودیتهای بین المللی بخشی از نیازهای غلات خود را از مسیر کشور عراق تأمین کرده است.
ایران در سال 2021 با 9/8 میلیارد دلار صادرات،6/14 درصد بازار عراق و رتبه چهارم را به خود اختصاص داده است که چیزی در حدود 20 درصد از حجم صادرات ایران است که نشان می‌دهد بهترین جایگاه ایران در بازار عراق مربوط به سال 2018 با اختصاص سهمی در حدود 7/16 درصد از بازار مذکور بوده است و امارات متحده عربی با سهم 1/21 درصد رتبه دوم را داشته است.
طی سه سال اخیر تقریباً یک چهارم نیازهای وارداتی عراق از سوی امارات متحده عربی پوشش داده شده است.
لازم به ذکر است در 5 ماهه ابتدای امسال میزان صادرات ایران به این کشور معادل 5/ 3 میلیارد دلار محاسبه شده که رشد 5/ 18 درصدی را نسبت به مدت مشابه سال گذشته نشان می‌دهد.
این رشد صادرات در حالی صورت گرفته که در همین مدت صادرات ایران به سایر کشورها کاهش قابل توجهی را نشان می‌دهد، بنابراین این آمارها به روشنی نشان دهنده اهمیت استراتژیک کشور عراق در نقشه تجارت ایران است. البته صادرات به عراق از یک جهت دیگر نیز اهمیت دارد. برخلاف صادرات ایران به کشورهایی همچون چین که عمدتاً شامل نفت، مشتقات نفتی و مواد اولیه است، بیشتر صادرات ایران به عراق محصولات نهایی است، با این وجود تغییرات در ساختار اقتصادی عراق می‌تواند باعث شود که مزیت کالاهای ایرانی برای رقابت در بازار عراق از بین برود. توجه به این نکته بسیار ضروری است که توسعه روابط با عراق از سوی رقبای منطقه‌ای و فرامنطقه ای ایران تنها به توسعه صادرات ختم نمی‌شود درگیر شدن کشورهای عربی، ترکیه و چین در ساختارهای صنعتی و تجاری عراق زمینه وابستگی این کشور به رقبای ایران را بیش از پیش مهیا می‌کند؛ در چنین شرایطی چنانچه استمرار و توسعه صادرات غیر نفتی و حفظ گستره نفوذ هژمونیک ایران در عراق مورد توجه سیاستگذار داخلی می‌باشد می‌بایست رویکرد جدیدی نسبت به روابط با این کشور اتخاذ شود.
بر اساس بررسی‌های انجام شده، در حال حاضر از مجموع 351 کالای اصلی صادراتی ایران به عراق، در صورت ورود رقبا به این بازار، محصولات ایرانی تنها در 35 قلم همچنان مزیت دارند.
عراق در واقع از لحاظ تنوع کالاهای صادراتی متنوع‌ترین در میان کل مقاصد صادراتی ایران محسوب می‌شود. توسعه حضور رقبایی مانند امارات متحده عربی، ترکیه، چین، هند، آمریکا در بازار عراق در شرایطی که این کشورها در میان مقاصد مهم صادراتی عراق نیز حضور دارند منافع دوجانبه‌ای برای کشور مذکور ایجاد می‌نماید و این موضوع زنگ خطر جدی برای برنامه‌های توسعه صادرات ایران در بازار عراق محسوب می‌شود.
بررسی ترکیب سبد وارداتی کشور عراق طی دوره 2017 تا 2021 نشان می‌دهد که عمده‌ترین نیازهای وارداتی این کشور حدود 30 درصد مربوط به ماشین آلات مکانیکی و الکتریکی و تجهیزات حمل و نقل و محصولات کشاورزی و صنایع غذایی با سهمی در حدود 20 درصد می‌باشند.
در پیش بودن چهارمین نمایشگاه جمهوری اسلامی ایران در سلیمانیه عراق باعث شد تا اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق طی نشستی با عنوان «نقش و کارکرد رسانه در توسعه روابط اقتصادی ایران و عراق» بر اهمیت این رابطه در آینده تجارت ایران تاکید کند.
دیپلماسی هنر استفاده از ابزارهای اقتصادی
در ابتدای این نشست یحیی آل اسحاق، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق، با اشاره به فعال شدن دیپلماسی اقتصادی کشور گفت: «امروزه یکی از مهمترین مسائل روز جهان دیپلماسی اقتصادی است، به همین دلیل باید جایگاه، محدودیت و الزامات آن موردتوجه قرار گیرد. تعریف دیپلماسی؛ هنر استفاده از ابزارهای اقتصادی در جهت منافع سیاسی است. رشد و توسعه و امنیت کشور رابطه مستقیمی با استراتژی تجاری کشورها دارد.» رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق افزود: «یکی از شاخص‌هایی که می‌توان به وسیله آن میزان توسعه کشورها را بررسی کرد، نوع حضور آنها در نقشه تجارت بین الملل است. نسبت درآمد ناشی از تجارت و خدمات تجاری به تولید ناخالص داخلی نشان دهنده قدرت کشورهاست. این نسبت در کشورهای توسعه یافته 70 تا 80 درصد، در کشورهای درحال توسعه 50 درصد و در کشورهای توسعه نیافته، 30 درصد و حتی کمتر است».
وی افزود: «متاسفانه در گذشته جایگاه دیپلماسی اقتصادی چندان مطلوب نبود و سیاستگذاران دیدگاه مناسبی به این مساله نداشتند. در آن دوره، سفرا اکراه داشتند که در مسائل اقتصادی وارد شوند. در حال حاضر خوشبختانه این وضعیت بهبود پیدا کرده است. حضور ایران در بریکس، شانگهای، اکو و اوراسیا نشان دهنده عزم دولت در این زمینه می‌باشد.» آل اسحاق با تاکید بر اینکه باید با کلیه اعضای سازمان‌هایی که عضو آن هستیم رابطه دوجانبه مبتنی بر منافع مشترک تعریف کنیم گفت: «یکی از الزامات دیپلماسی اقتصادی داشتن وحدت نظر در مسائل می‌باشد زیرا ذی نفعان بسیاری (بخش‌های امنیتی، بانک مرکزی، وزارت امورخارجه و بسیاری دیگر از دستگاه‌ها) در این حوزه وجود دارند.
لازم است یک شورا زیرنظر معاون اول رئیس جمهور تشکیل شود تا بین بخش‌های مختلفی که در حوزه دیپلماسی اقتصادی فعال هستند هماهنگی ایجاد کند. البته این مساله جز با حضور فعال اتاق‌های بازرگانی و بخش خصوصی امکان پذیر نیست.
وی ادامه داد: «روابط بین ایران و عراق استراتژیک است و بر تمام حوزه‌های ما اثر دارد. در سال گذشته بیش از 10 میلیارد دلار کالا صادر کردیم و در پنج ماهه نخست سال جاری این رقم، 5/ 3 میلیارد دلار بوده است که رشد 5/ 18 درصدی را نسبت به مدت مشابه سال گذشته نشان می‌دهد. با توجه به این روند امیدواریم امسال رقم صادرات از 10 میلیارد دلار عبور کند.»
آل اسحاق در ادامه گفت: اگر عراق مسائل امنیتی خود را حل کند در 10 تا 15 سال آینده، یکی از بزرگ‌ترین بازارهای منطقه خواهد شد. ما تجربه از دست دادن بازار آسیای میانه را داشتیم و نباید این تجربه را در مورد عراق تکرار کنیم که برای این منظور تدوین یک استراتژی درست ضروری است.»
آیا از همه مؤلفه‌های قدرت برای توسعه تجارت با عراق استفاده کرده‌ایم؟
در ادامه این نشست، جهانبخش سنجابی شیرازی دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق در پاسخ به این سئوال که آیا می‌توانیم بازار عراق را حفظ کنیم اذعان داشت: «از بودجه سال جاری عراق، سهم زیادی بودجه عمرانی است، بنابراین واردات، خصوصاً واردات کالاهای زیرساختی این کشور افزایش قابل توجهی خواهد یافت.» وی با اشاره به حجم تجارت 148 میلیارد دلاری عراق در سال 2021 گفت: «عراق در این سال 87 میلیارد دلار صادرات و 61 میلیارد دلار واردات داشته که تراز تجاری مثبت این کشور را نشان می‌دهد.»
سنجابی شیرازی با اشاره به شرکای تجاری عراق گفت: «ترکیه تا سال 2016 بالاترین سهم را در بازار این کشور داشت که در سال 2017 جای خود را به امارات داده است. جدی‌ترین رقیب ما برای تجارت با عراق، چین است. بهترین جایگاه ما در تجارت با عراق در سال 2018 بود که 7/ 16 درصد بازار عراق را در اختیار داشتیم که پس از امارات رتبه دوم را در اختیار داشتیم.» دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق با اشاره به اینکه عراق در مواقع بحران بیشتر به ما نزدیک می‌شود، تاکید کرد که باید از ابزارهای نرم برای نفوذ بیشتر در بازار عراق استفاده کرد. وی افزود: «نکته دیگری که باید موردتوجه ویژه قرار گیرد تراز تجاری نامتوازن ایران با عراق است. واردات ایران از عراق در سال 2020، کمتر از 140 میلیون دلار بود که این رقم در سال 2021 به 2/ 1 میلیارد دلار رسیدکه البته 770 میلیون دلار از آن نهاده‌های دامی و غلات بود که به دلیل تحریم‌ها از طریق عراق واردشده است. باید متوازن شدن تراز تجاری با عراق در دستور کار قرار گیرد تا با ایجاد منافع مشترک بازار عراق را حفظ کنیم.» همچنین سنجابی شیرازی با تاکید بر اینکه باید تحقیقات بازار عراق در دستور کار قرار گیرد گفت: «باید به نیازهای بازار عراق توجه کرد. در حال حاضر 30 درصد واردات عراق ماشین آلات مکانیکی و 20 درصد محصولات کشاورزی و صنایع غذایی است. در حال حاضر ایران 2/ 8 درصد از نیاز عراق در حوزه ماشین آلات، 7/ 26 درصد نیاز این کشور در حوزه کشاورزی و صنایع غذایی و 9/ 18 درصد از نیاز مواد معدنی این کشور را تأمین می‌کند. از این ارقام می‌توان نتیجه گرفت که تطابق مناسبی بین نیازهای وارداتی عراق و میزان صادرات ایران به این کشور وجود ندارد که نشان دهنده عدم تحقیق و شناخت درست از بازار عراق است. با وجود اینکه در حال حاضر سهم 5/ 12 درصدی از بازار عراق داریم اما اگر بخواهیم سهم بیشتری داشته باشیم نیازمند برنامه ریزی دقیق هستیم».
در پایان سنجابی شیرازی با اشاره به این نکته که ارزش صادراتی کالاهای ما به عراق، دو برابر ارزش صادراتی به دیگر نقاط جهان است، تاکید کرد: «باید به بازار عراق توجه ویژه‌ای داشته باشیم. هشدار خطر خروج ما از بازار عراق کاملاً جدی است و برای توسعه پایدار صادرات به عراق نیازمند توانمندی‌های تولیدی در سه سطح فردی، بنگاه و جامعه هستیم.» وی افزود: «ایران در حال حاضر تنها در 35 محصول از 351 محصول صادراتی به عراق در سطح جهانی مزیت نسبی دارد. این به این معنی است که در 90 درصد بازار رقبای قوی می‌توانند ما را به چالش بکشند. در این صورت ما این بازار بسیار مهم را از دست خواهیم داد. راهکار این است که با کنش گری دوجانبه منافع مشترک با عراق ایجاد کنیم تا انگیزه عراق را برای رابطه تجاری با ایران حفظ کنیم.»
