بازی منطقه ای اردوغان

رسول سلیمی روزنامه نگار: گروه بین الملل: از میان تمام اعضای ناتو، ترکیه تا کنون مواضع شدیدتری علیه اسرائیل اتخاذ کرده است. فشار فزاینده‌ای بر مقامات آنکارا، هم از داخل ترکیه و هم از جانب دیگر مسلمانان، برای دفاع از فلسطینی‌ها وجود دارد. فشاری که بر روابط ترکیه و اسرائیل تأثیر منفی خواهد داشت. هنگامی که درگیری حماس و اسرائیل در 7 اکتبر آغاز شد، ترکیه موضع منعطفی اتخاذ کرد و به دنبال ایفای نقش در میانجیگری بین دو طرف بود. اما افزایش تجاوز اسرائیل به غزه منجر به تغییر موضع آنکارا شد و انتقاد مقامات ترکیه را افزایش داد.

در 25 اکتبر، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، هنگام صحبت با نمایندگان حزب عدالت و توسعه (AKP) در مجلس این کشور به تشدید بحران در غزه اشاره کرد. اردوغان گفت که حماس یک سازمان تروریستی نیست، بلکه یک گروه آزادی‌بخش است که برای دفاع از سرزمین و مردم فلسطین می‌جنگد. اما با تجاوز فزاینده اسرائیل به غزه، تغییر محسوسی در مواضع آنکارا رخ داد. همان زمان، ترکیه فراخوان سفیر خود در اسرائیل را اعلام کرد. یک هفته بعد، اردوغان در نشست سران اسلامی در ریاض سخنرانی و اعلام کرد که «دولت اسرائیل باید خسارات را جبران کند.»چنین اصطکاک و خشمی که دولت بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل را هدف قرار داده است، روند عادی‌سازی روابط ترکیه و اسرائیل را که از سال 2022 به اوج خود رسیده است، تضعیف کرده است. ایزاک هرتزوگ، رئیس جمهور اسرائیل در مارس 2022 از ترکیه بازدید کرد و نتانیاهو قصد داشت در ماه ژوئیه به انکارا سفر کند که دران زمان به دلیل مسائل درمانی نتانیاهو لغو شد اما ترکیه همان زمان بر شدت تلاش‌ها برای بهبود روابط دوجانبه قبل از اغاز جنگ علیه غزه در ماه گذشته تاکید کرد.کارشناسان روابط بین‌الملل می‌گویند «دولت ترکیه همیشه از تشکیلات خودگردان فلسطین بیشتر از اسرائیل حمایت خواهد کرد» ناظران سیاسی معتقدند مسئله فلسطین عامل مهمی در شکل‌دادن به روابط بین ترکیه و اسرائیل است، بنابراین ترک‌ها نمی‌توانند این عامل را نادیده بگیرند.

فشار به اردوغان در سیاست داخلی

کارشناسان امور بین‌الملل معتقدند موضع‌گیری‌های تند اردوغان علیه اسرائیل را نمی‌توان بدون درنظرگرفتن محدودیت‌های داخلی و بین‌المللی رهبری ترکیه درک کرد. در پاسخ به بحران خاورمیانه، اردوغان با یک معضل مهم مواجه است. او باید پایگاه سیاسی خود را در داخل ترکیه که همدردی بسیاری از ترک‌های اسلام‌گرا و طرف‌دار فلسطین را به دنبال داشته حفظ کند. درحالی‌که به طور هم‌زمان نباید ترکیه به روابط ژئوپلیتیکی و اقتصادی قابل‌توجه با اسرائیل تا قبل از جنگ غزه آن را دنبال می‌کرده ضربه بزند. چه آنکه جمعیت قابل‌توجهی در ترکیه به‌شدت طرف‌دار فلسطینیان هستند. از ماه گذشته بسیاری از شهرهای مختلف ترکیه، صحنه تظاهرات در همبستگی با فلسطینی‌هایی است مورد تهاجم اسرائیل است. از سوی دیگر در میان رأی‌دهندگان رئیس‌جمهور اردوغان، حامیان حزب عدالت و توسعه بیشترین حمایت سیاسی را از ارمان فلسطین نشان می‌دهند. این عوامل داخلی رهبری آنکارا را تحت‌فشار قرار داده تا به‌شدت علیه تجاوز فزاینده اسرائیل به غزه موضع‌گیری کند.

سیاست خارجی ترکیه متأثر از سیاست داخلی خواهد بود؟

درعین‌حال، اردوغان به دنبال فرصتی است تا خود را به‌عنوان یک بازیگر کلیدی منطقه‌ای در سیاست خاورمیانه و یک میانجی بالقوه در بحران فعلی نشان دهد. از سوی دیگر یک رابطه رسمی بین ترکیه و اسرائیل وجود دارد که به سال 1949 باز می‌گردد، زمانی که ترکیه اولین کشور مسلمان بود که اسرائیل را به رسمیت شناخت. حداقل تا کنون، دولت اردوغان به طور رسمی روابط دیپلماتیک با تل اویو را قطع نکرده و بسیاری از کارشناسان روابط بین الملل تردید دارند که جنگ در غزه منجر به این نتیجه شود. کارشناسان استدلال می‌کنند همکاری‌های گسترده دوجانبه بین ترکیه و اسرائیل در حوزه‌های مختلف از جمله انرژی، سرمایه گذاری، تجارت، گردشگری و امنیت، مانع از قطع ارتباط آنها خواهد شد.

این در حالی است که باتوجه‌به اظهارات اردوغان که گفته بود آنکارا نتانیاهو را «پاک» کرده و «او را دور انداخته است»، رهبری ترکیه احتمالاً و دست‌کم تا زمان نخست‌وزیری نتانیاهو، به گرمای روابط پیش از جنگ غزه باز نخواهد گشت. چه آنکه نهادهای اطلاعاتی ترکیه و اسرائیل احتمالاً همکاری و خطوط ارتباطی خود را حفظ خواهند کرد، همان‌طور که خود اردوغان هم بر این موضوع تأکید کرده است.

واقعیت سیاست‌ورزی اردوغان چه ویژگی‌هایی دارد؟

از آغاز جنگ غزه، اردوغان از بخش‌های مختلف جامعه ترکیه تحت‌فشار است. واکنش اولیه او خشم گسترده‌ای را در میان محافل اسلامی این کشور برانگیخت که مدت‌هاست همدردی عمیقی با حماس دارند. احمد داوود اوغلو، نخست‌وزیر سابق و وزیر امور خارجه در دوران اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه را به‌خاطر تردیدهایش درباره حماس سرزنش کرده بود و از او خواست تا با پایگاه اسلامی خودبین مردم همسو شود. رهبران دیگر احزاب اسلام‌گرا نیز، با ائتلاف اردوغان و رهبر حزب راست‌گرای جنبش ملی ترکیه همراهی کردند و از دولت خواستند تا مواضع ضد اسرائیلی خود را تقویت کند. افزایش احساسات ضد اسرائیلی در عرصه بین‌المللی نیز اردوغان را تشویق کرد تا موضع صریحی در حمایت از حماس اتخاذ کند.اردوغان آگاه است که انتقادات او نمی‌تواند بیش از حد پیش برود و خطر قطع کامل روابط با تل‌آویو، اقتصاد و سیاست این کشور را تهدید خواهد کرد. اسرائیل یک شریک مهم برای ترکیه است. دو کشور شاهد رشد روابط تجاری بوده‌اند تا آنجا که صادرات ترکیه به اسرائیل از سال 2017 تا 2022 دو برابر شده است. این شامل تجارت گسترده، بیشترین رشد فروش سلاح در سراسر جهان در سال 2021 را برای دو کشور به دنبال داشته است.در همین حال، پویایی ژئوپلیتیک منطقه‌ای تغییر کرده است تا اسرائیل و ترکیه را در همسویی بیشتری قرار دهد. برای نمونه، در جریان درگیری آذربایجان و ارمنستان بر سر قره‌باغ، آنکارا و تل‌آویو بیش‌ازپیش به یکدیگر نزدیک شدند و هر دو حمایت تسلیحاتی از دولت آذربایجان داشتند چه آنکه. ترکیه نیز در مبارزات خود علیه جدایی‌طلبان کرد، هواپیماهای بدون سرنشین اسرائیلی را در اواخر دهه 1990 و 2000 به کار گرفته بود.

اردوغان نقش میانجی صلح‌طلب را بازی خواهد کرد؟

یک عامل مهم دیگر در بازی اردوغان وجود دارد که نقش ترکیه را در جنگ غزه برجسته می‌کند. از آغاز بحران، اردوغان تلاش کرده است تا خود را به‌عنوان یک میانجی نشان دهد. برای این منظور، او مذاکراتی با رهبران منطقه‌ای برگزار کرده که در آن قصد دارد به‌عنوان یک واسطه صلح عمل کند. مقامات ارشد ترکیه همچنین از تلاش برای مذاکره برای گروگان‌گیری حماس در غزه خبر می‌دهند. این رویکرد ترکیه، بازتاب استراتژی اردوغان در اوکراین است، جایی که او قبل از غزه، خود را به‌عنوان یک میانجی بالقوه مطرح کرده بود.از برخی جهات، چالش‌های متعادل‌کردن این نگرانی‌های داخلی و منطقه‌ای چیزی است که اردوغان را به‌عنوان یک میانجی بالقوه در جنگ غزه مطرح می‌کند: او روابط خود را با حماس حفظ کرده و اخیراً روابط خود را با اسرائیل عمیق‌تر کرده است. اما برای اینکه اردوغان نقش میانجی را از دست ندهد، باید این ارتباطات را به‌خوبی مدیریت کند. ناظران سیاسی می‌گویند پیشنهادها اولیه برای میانجیگری ترکیه در مورد بحران توسط حماس رد شد.

اگر لفاظی‌های شدید اردوغان که در روزهای گذشته علیه اسرائیل صورت گرفت را باهدف جذاب کردن حماس به میز مذاکره ارزیابی کنیم، باید این حرکت اردوغان را زیاده‌روی در نزدیک‌شدن به دشمن دوست ترکیه بدانیم. چرا که نامیدن حماس به‌عنوان یک گروه آزادی‌خواه و متهم‌کردن اسرائیل به جنایات جنگی در غزه به روابط با اسرائیل آسیب رسانده است و ممکن است اردوغان فرصت نقش‌آفرینی به‌عنوان داور را برای همیشه ازدست‌داده باشد.

اگر به‌سوی دیگر میز بازی اردوغان نگاه کنیم، بازی او با غرب، اقدامات مشخصی را برای جلوگیری از تنش کامل روابط با غرب و اسرائیل، پیگیری می‌کند. به‌عبارت‌دیگر در سوی دیگر بازی اردوغان اقدامات مشخصی برای تنش‌زدایی از روابط با غرب وجود دارد.

در 23 اکتبر، او پروتکل الحاق سوئد به ناتو را امضا کرد و امیدها را برای پایان دادن به بن بست تنش زا بین ترکیه و متحدان ان در ناتو افزایش داد. در همان روز، نیروهای امنیتی ترکیه 33 عضو داعش را در انکارا دستگیر کردند که این موضوع حسن نیت بیشتری از سوی اردوغان برای کشورهای غربی در ممانعت از ورود تروریست‌ها از ترکیه به خاک آن کشورها به دنبال داشت.

در همین حال، رسانه‌های ترکیه گزارش‌هایی از خروج رهبری حماس از ترکیه در همان زمان منتشر کردند. از سوی دیگر ترکیه علی‌رغم فشار کشورهایی همچون ایران، از ارسال محموله‌های انرژی از ترکیه به اسرائیل جلوگیری نکرده است و با وجود افزایش فشار عمومی، همچنان به ایالات متحده اجازه می‌دهد از پایگاه هوایی اینجرلیک در ترکیه استفاده کند. پلیس ترکیه نیز در همان ایام اعتراضات به جنگ غزه، جمعیت طرف‌دار فلسطینی‌ها را که قصد حمله به پایگاه امریکا را داشتند، متفرق کرد.

چه زمانی اردوغان از تعادل خارج خواهد شد؟

تا اینجا تلاش کردیم تحلیلی چندبعدی از رفتار اردوغان ارائه کنیم. اما چه زمانی اردوغان از تعادل در بازی با غرب و اسرائیل و حماس خارج خواهد شد؟

تاکنون وزارت خزانه‌داری امریکا به تحریم چند نهاد ترکیه‌ای به دلیل ارتباط تجاری با حماس رضایت داده است. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه امریکا به‌عنوان در جریان سفر اخیر خود به خاورمیانه از آنکارا بازدید کرد و مقامات دولت امریکا علی‌رغم اختلاف بر سر موضع‌گیری‌های اردوغان در مورد حماس، بر نقش ترکیه به‌عنوان یک متحد با غرب تأکید کرده‌اند.اگرچه اسرائیل در پاسخ به اظهارات اردوغان، سفیر خود را فراخواند اما ناظران سیاسی می‌گویند دیپلمات‌های اسرائیلی قبلاً به دلیل نگرانی در مورد امنیت آنها متأثر از فضای ضد اسرائیلی ترکیه فراخوانده شده بودند.در واقع، دلایلی وجود دارد که نشان می‌دهد بازی اردوغان در سیاست خارجی کارساز بوده و با وجود تغییر لحن رئیس‌جمهور ترکیه در برابر اسرائیل، آنکارا کانال‌های ارتباطی خود را هم‌زمان با اسرائیل و حماس باز نگه داشته است. اما نکته مهم تعادل در حفظ مواضع ترکیه است که در وضعیت حساس کنونی خواهد توانست این کشور را در نقش میانجی برای صلح قرار دهد هرزمان که از احساسات ضد اسرائیلی اسلام‌گرایان در ترکیه حمایت می‌کند، اجازه نمی‌دهد سیاست خارجی این کشور در ارتباط با امریکا و اسرائیل تحت‌تأثیر سیاست داخلی آن قرار گیرد. این همان نقطه تعادل است.