اواخر سپتامبر، منطقه قره‌باغ کوهستانی شاهد درگیری میان ارمنستان و آذربایجان بود. پس از سه دهه تنش و درگیری، در نهایت اذربایجان این منطقه را که بخشی از جغرافیایش بود، پس گرفت. با این همه، امروز فعل و انفعال‌های تازه باکو احتمال بازگشت تنش‌ها به این منطقه را افزایش داده است. از همین رو، گروهی از ناظران بازپس گیری قره باغ همه مشکلات بین ارمنستان و آذربایجان را حل نکرد. این دو همسایه هرگز روابط دیپلماتیک برقرار نکرده‌اند و به تجارت نمی‌پردازند و شهروندان آنها نمی‌توانند آزادانه با یکدیگر دیدار کنند. در همین راستا نشریه فارن افرز در تحلیلی نوشت: جغرافیای خاص قفقاز جنوبی به تنش میان اذربایجان و ارمنستان دامن می زند. منطقه نخجوان آذربایجان توسط نوار باریکی در جنوب ارمنستان از آذربایجان جدا شده است. آذربایجان از دیرباز خواستار ایجاد مسیر ویژه از طریق این سرزمین برای اتصال آذربایجان به منطقه خود بوده است. این کشور از مسیری حمایت کرده که آن را کریدور زنگزور می‌نامد که از طریق خاک ارمنستان در نزدیکی مرز با ایران می‌گذرد. در نهایت، این کریدور به آذربایجان و ترکیه دسترسی بیشتری به مرز با نخجوان می‌دهد. مسیر پیشنهادی از حدود 25 مایلی خاک ارمنستان عبور خواهد کرد.
در ماده پایانی توافق آتش‌بس با میانجیگری روسیه در سال 2020، ارمنستان، آذربایجان و روسیه متعهد شدند که کنترل‌های ویژه‌ای را بر این مسیر برقرار کنند. ارمنستان اکنون مایل است اجازه دهد تا شهروندان آذربایجانی بدون مانع تردد کنند، اما ایروان هنوز آماده واگذاری کنترل کامل مسیر به روسیه نیست. آذربایجان به نوبه خود مدعی است که مایل است در مورد مشارکت ارمنستان در کنترل گذرنامه و گمرک بحث کند، اما همچنان بر حمایت‌های امنیتی ویژه اصرار دارد که از نظر او تاکنون تنها توسط روسیه ارائه شده است.
کمترین هزینه، بیشترین ترافیک در سرور ابری دراک
از زمانی که این توافق برای اولین بار میانجیگری شد، دیپلمات‌های داخلی و خارجی این موضوع را «میوه کم‌رنگ» در نظر گرفتند، زیرا کشورهای درگیر برای تحقق این توافقنامه تمایل داشتند. آذربایجان به دنبال تعریف مسیر اضافی از طریق نخجوان به ترکیه است. این امر به تأمین حمایت اقتصادی کمک می‌کند؛ گزاره‌ای که می‌تواند برای بازسازی مناطق نزدیک قره باغ کوهستانی که طی سه دهه کنترل ارمنستان ویران شده، استفاده شود. برای ارمنستان، این کریدور می‌تواند به پایان محاصره آذربایجان و ترکیه کمک کند، زیرا هر دو مرزهای خود را با ارمنستان به دلیل درگیری بسته نگه داشته‌اند. روسیه و ترکیه نیز در این پروژه سهیم هستند. مسکو خواهان تعریف مسیر زمینی اضافی به ترکیه است، یک شریک تجاری بزرگ – و مسیری که در طول جنگ اوکراین به تحریم‌های غرب نپیوسته است. رجب طیب اردوغان نیز در سخنرانی مجمع عمومی سازمان ملل خواستار افتتاح این کریدور شد که در تئوری، ترکیه را به یک ارتباط تجاری اضافی با آسیای مرکزی و سپس چین می‌رساند.
پروژه‌ای برای صلح
در سه سال گذشته، هم روسیه و هم غرب تلاش کرده‌اند به طور فعال در مذاکرات بین ارمنستان و آذربایجان برای دستیابی به توافق در مورد کریدور میانجیگری کنند. طرفین راه‌حل‌های هوشمندانه‌ای برای تنظیم گذرنامه و کنترل‌های گمرکی مشترک ارائه کردند و اتحادیه اروپا حتی پیشنهاد سرمایه‌گذاری در ساخت راه‌آهن جدیدی را داد که از بخش ارمنستان این مسیر عبور کند. با این حال، آذربایجان همچنان نگران این است که اگر روسیه نباشد، کدام نهاد امنیت مسیر را تضمین می‌کند. پس از شکست روسیه در جلوگیری از حملات آذربایجان در ماه سپتامبر، ارمنستان به روسیه بی اعتماد است و نمی‌خواهد این کشور در عملیات این کریدور دخالتی داشته باشد.
در عوض، ارمنستان اکنون پروژه‌ای را تحت عنوان «تقاطع صلح» ارائه داده، که نوید یک منطقه صلح‌آمیزتر و مرفه‌تر را می‌دهد؛ البته اگر آذربایجان از خواسته‌های خود صرفنظر کند و با باز کردن مرزهایش با ارمنستان موافقت نماید. توافق در مورد کریدور می‌تواند در دسترس باشد زیرا ظاهراً بسیاری از مسائل فنی حل شده است. اما برای پیشرفت، هر دو کشور باید مذاکرات را از سر بگیرند. در غیر این صورت، مناقشه به درازا خواهد کشید و ناامیدی را در آذربایجان و همچنین در روسیه و ترکیه عمیق‌تر خواهد کرد و به طور بالقوه به تنش‌های بیشتر و حتی یک جنگ جدید کمک خواهد کرد.
دوری از میز مذاکره
اگر ارمنستان و آذربایجان به میز مذاکره بازنگردند، احتمال وقوع جنگ بیشتر می‌شود. این دو کشور طی بیش از 30 سال درگیری خود، بارها به امضای قرارداد نزدیک شده‌اند. آنها در هر موقعیتی شکست خوردند؛ گزاره‌ای که منجر به نظامی‌سازی بیشتر منطقه، افزایش تنش‌ها، جنگ‌های جدید و چشم‌اندازهای محدودتر برای صلح و توسعه شد. از سرگیری مذاکرات آسان نخواهد بود. الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان پیش از این از دو دیدار برنامه ریزی شده با نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان که توسط اتحادیه اروپا در ماه اکتبر برگزار شده بود، صرفنظر کرده است. ایالات متحده اخیراً آذربایجان را برای بازگشت به میز مذاکره تحت فشار قرار داده و مستقیماً با رهبران باکو تعامل دارد؛ این مؤلفه نشان می‌دهد که امتناع آذربایجان از بازگشت به مذاکرات ممکن است هزینه‌هایی داشته باشد که کشورهای غربی قبلاً از تحمیل آن خودداری کرده بودند، از جمله توقف پروژه‌های همکاری دوجانبه.
حتی در شرایطی که غرب با روسیه بر سر جنگ در اوکراین اختلاف داشت، مقامات روسی موافقت کردند که خطوط ارتباطی مربوط به قفقاز جنوبی را کمی قبل از جنگ سپتامبر در قره باغ کوهستانی بازگشایی کنند و چندین بار با همتایان غربی دیدار کردند. این کانال‌ها اساساً نگرش مقابله‌ای روسیه را در قبال غرب تغییر نمی‌دهند، اما حداقل می‌توانند درک متقابل بهتری را ارتقا دهند و فرصت‌هایی برای مدیریت ریسک ایجاد کنند. مقامات غربی باید برای باز نگه داشتن این کانال‌ها تلاش کنند. ایالات متحده و اتحادیه اروپا با وجود ناکامی در جلوگیری از جنگ اخیر در قره باغ کوهستانی، هنوز تنها قدرت‌هایی هستند که هم مایل و هم قادر به پیشبرد مذاکرات هستند. آمادگی آنها برای ادامه دیپلماسی شاتلی بین ارمنستان و آذربایجان مفید است و غرب باید به تلاش برای بازگرداندن آذربایجان به میز مذاکره ادامه دهد. چشم انداز موفقیت در روند تحت رهبری غرب ممکن است اکنون اندک به نظر برسد، اما اگر آذربایجان دلیلی برای بازگشت به میز مذاکره نمی‌بیند، ممکن است به جای آن به دنبال پیشبرد منافع خود در میدان نبرد باشد.
