عطیه صفی‌زاده: فراز و فرودهای صنعت خودروی ایران همواره یکی از موضوعات مهم اقتصادی و اجتماعی کشور بوده است. بسیاری از مردم و کارشناسان بر این باورند که بازار خودرو در ایران تحت سلطه انحصار است اما برخی تحلیلگران اقتصادی این دیدگاه را رد کرده و معتقدند که مسئله اصلی نه انحصار، بلکه احساس انحصار ناشی از ناکارآمدی‌های اقتصادی و سیاست‌گذاری‌های اشتباه است. دکتر امیرحسن کاکایی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علم و صنعت در گفتگو با «نقش اقتصاد» در تحلیل وضعیت کنونی صنعت خودرو با اشاره به مشکلات ساختاری اقتصاد کشورمان تأکید دارد که ریشه اصلی این احساس انحصار را باید در چالش‌های اقتصادی کشور جست‌وجو کرد و نه در تعداد محدود خودروسازان داخلی. کاکایی با اشاره به اینکه در ایران تعداد زیادی خودروساز وجود دارد و شرکت ایران‌خودرو با داشتن 42 درصد سهم بازار، بزرگ‌ترین خودروساز کشور محسوب می‌شود، گفت: ایران ظرفیت این تعداد خودروساز را ندارد؛ درعین‌حال واردات خودرو نیز انجام می‌شود اما همچنان احساس انحصار در کشور وجود دارد. وی یکی از دلایل اصلی این احساس را هزینه بالای تولید خودرو دانست و افزود: چالش‌های متعدد اقتصادی موجب شده است که واحدهای تحقیق و توسعه و ارتقای کیفیت در صنعت خودرو چندان جدی گرفته نشوند.
سیاست‌گذاری اشتباه در توسعه خودروسازی
امیرحسن کاکایی با اشاره به اینکه از 30 سال پیش تاکنون، واژه «انحصار» در صنعت خودرو به‌اشتباه رایج شده است، به «نقش اقتصاد» گفت: در آن زمان به‌جای حل مشکلات اساسی این صنعت، سیاست‌گذاران تصمیم گرفتند تعداد زیادی خودروساز جدید وارد بازار کنند؛ این در حالی است که حتی در دهه 80، زمانی که کشور بیش از 800 میلیارد دلار درآمد نفتی داشت و 40 خودروساز مختلف خودروهای متنوعی وارد ایران می‌کردند، باز هم احساس انحصار وجود داشت. کاکایی تصریح کرد: صنعت خودروی ایران زمانی می‌تواند رقابتی شود که حداقل بین یک تا دو میلیون دستگاه خودرو تولید کند و به بازارهای جهانی راه یابد؛ در حال حاضر هیچ‌کدام از خودروسازان داخلی حتی 800 هزار دستگاه در سال تولید نمی‌کنند و این یعنی ما به‌جای ایجاد رقابت، در مسیر ضدرقابتی حرکت کرده‌ایم. وی با اشاره به هزینه‌های بالای حکمرانی در کشور اظهار کرد: در ایران، هزینه‌های دولت بسیار بالاست و این امر باعث می‌شود که حتی خودروهای وارداتی نیز با قیمتی بسیار بالاتر از نرخ جهانی به دست مصرف‌کننده برسند. در نتیجه، مشتری عادی همیشه احساس می‌کند که در یک بازار انحصاری قرار دارد.
ریشه مشکلات در ساختار اقتصادی است، نه صنعت خودرو
عضو هیئت دانشگاه علم و صنعت یکی از عوامل محدودیت در بازار خودرو را کمبود ارز دانست و به نقش اقتصاد گفت: محدودیت‌های ارزی، مانع از واردات خودرو شده و ناکارآمدی اقتصادی، شرایط کنونی را رقم زده است. در چنین شرایطی طبیعی است که احساس انحصار در بازار خودرو تقویت شود. کاکایی با اشاره به تورم بالای 40 درصد در کشور، این موضوع را یکی از عوامل افزایش هزینه‌های تولید دانست و اظهار کرد: در هیچ کشوری شرایطی مشابه ایران وجود ندارد؛ از تحریم‌های گسترده گرفته تا نوسانات شدید نرخ ارز و حجم بالای قوانین. همه این عوامل باعث شده است که هزینه‌های تولید و واردات خودرو سرسام‌آور شود. وی با رد این ادعا که خودروسازان مقصر اصلی وضعیت فعلی هستند، تصریح کرد: مشکل اصلی، ساختار اقتصادی کشور است چنان که با وجود تمام محدودیت‌ها، خودروسازان داخلی در دوران اوج تحریم موفق شدند استاندارد خودروها را از یورو 4 به یورو 5 ارتقا دهند اما به دلیل مشکلات متعدد این پیشرفت‌ها چندان دیده نمی‌شود. عضو هیئت دانشگاه علم و صنعت با اشاره به تأثیر تحریم‌ها بر صنعت خودرو اظهار کرد: اگر کشوری مانند ژاپن تحت تحریم‌هایی مشابه ایران قرار گیرد، کمتر از یک ماه دوام خواهد آورد. برای مثال، انبارهای شرکت تویوتا تنها ظرفیت شش ساعت تولید را دارند درصورتی‌که تمام بخش‌های این کشور مانند ایران تحت تحریم قرار بگیرند، قطعاً تویوتا کمتر از یک ماه سقوط خواهد کرد. کاکایی در پایان با انتقاد از ضعف حکمرانی اقتصادی در کشور، به چالش ناهماهنگی بین تولید خودرو و عرضه سوخت استاندارد اشاره کرد و گفت: در ایران، خودروهای یورو 5 تولید می‌شوند اما همچنان بنزین یورو 5 در دسترس نیست. هیچ نهادی از جمله وزارت نفت، پاسخگوی این وضعیت نیست و این عدم هماهنگی یکی دیگر از عوامل افزایش نارضایتی مصرف‌کنندگان است.
انحصار یا احساس انحصار؟
حال باتوجه‌به آنچه که گفته شد، بررسی وضعیت صنعت خودروی ایران نشان می‌دهد که مشکل اصلی این صنعت، نه انحصار واقعی، بلکه احساس انحصاری است که ناشی از مشکلات ساختاری اقتصاد کشور است. سیاست‌گذاری‌های اشتباه، هزینه‌های بالای تولید، عدم رقابت‌پذیری خودروسازان و ناکارآمدی در حکمرانی اقتصادی، عواملی هستند که موجب شده‌اند بازار خودرو در ایران از حالت طبیعی خارج شود. در چنین شرایطی، افزایش تعداد خودروسازان یا حتی آزادسازی واردات خودرو، بدون حل مشکلات اساسی اقتصادی نمی‌تواند به رقابتی‌تر شدن این صنعت منجر شود. برای خروج از این وضعیت، لازم است که اصلاحات عمیق در ساختار اقتصادی کشور صورت گیرد، هزینه‌های تولید کاهش یابد و سیاست‌های صنعتی به سمت تقویت رقابت‌پذیری واقعی هدایت شوند. در غیر این صورت، احساس انحصار همچنان در بازار خودرو باقی خواهد ماند حتی اگر تعداد خودروسازان داخلی و واردکنندگان افزایش یابد.
