فرونشست زمین یکی از مهم‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی و ژئوتکنیکی در ایران است که در سال‌های اخیر شدت یافته و به تهدیدی جدی برای زیرساخت‌ها، منابع آب، کشاورزی و زندگی روزمره مردم در بسیاری از استان‌ها تبدیل شده است. در ادامه گزارشی جامع درباره آمار و دلایل فرونشست زمین در ایران ارائه می‌شود:
به گزارش «نقش اقتصاد»، فرونشست زمین (Land Subsidence) به پایین رفتن تدریجی سطح زمین به‌دلیل تغییرات در لایه‌های زیرسطحی خاک گفته می‌شود. این پدیده غالباً غیرقابل بازگشت است و در اثر تخلیه‌ی منابع آبی زیرزمینی، فعالیت‌های زمین‌شناسی یا دخالت‌های انسانی رخ می‌دهد.
دلایل اصلی فرونشست در ایران
الف) برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی
مهم‌ترین عامل فرونشست در ایران، تخلیه بی‌رویه سفره‌های آب زیرزمینی است.
بیش از 85٪ منابع آبی کشور صرف کشاورزی غیربهره‌ور می‌شود.
چاه‌های غیرمجاز (بیش از 400 هزار حلقه) به شدت منابع آبی را تخریب کرده‌اند.
ب) خشکسالی و کاهش بارندگی
تغییرات اقلیمی باعث شده میزان بارندگی سالانه در بسیاری از مناطق ایران تا 30٪ کاهش یابد.
نبود مدیریت صحیح آب و عدم تغذیه مصنوعی سفره‌ها باعث تسریع روند فرونشست شده است.
ج) توسعه نامتوازن شهری
گسترش شهرنشینی، ساخت‌وساز سنگین و تغییر کاربری اراضی موجب فشار بیش‌ازحد بر زمین شده است.
زیرساخت‌های شهری بر بسترهایی ساخته می‌شوند که به‌شدت آسیب‌پذیر شده‌اند.
د) فقدان مدیریت جامع آب و خاک
نبود قوانین بازدارنده در خصوص بهره‌برداری از منابع زیرزمینی.
نبود سیستم‌های نوین آبیاری در کشاورزی.
ضعف در پایش و نظارت بر وضعیت زمین با ابزارهای مدرن مانند GIS و سنجش از دور.
پیامدهای فرونشست در ایران
آسیب جدی به زیرساخت‌ها: ترک خوردگی و تخریب راه‌ها، خطوط مترو، لوله‌های گاز و آب.
تخریب زمین‌های کشاورزی: کاهش کیفیت خاک و نابودی منابع تولید.
خطرات جانی و زیست‌محیطی: افزایش احتمال وقوع سیلاب و از بین رفتن زیست‌بوم‌های منطقه‌ای.
افت ارزش اقتصادی زمین و املاک.
تهدید حیات شهری: بسیاری از شهرهای بزرگ مانند تهران، مشهد، اصفهان و کرمان در معرض تهدید جدی هستند.
راهکارهای پیشنهادی برای کنترل فرونشست
مدیریت بهینه منابع آب:
اجرای طرح تعادل‌بخشی منابع زیرزمینی.
انسداد چاه‌های غیرمجاز.
اصلاح الگوی کشت و استفاده از روش‌های نوین آبیاری.
توسعه سیستم پایش ماهواره‌ای و GIS برای شناسایی نقاط پرخطر.
آگاه‌سازی عمومی و آموزش کشاورزان.
تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی در فصول بارندگی.
اصلاح قوانین و اعمال جریمه برای برداشت‌های غیرمجاز.
فرونشست زمین در ایران به یک بحران ملی تبدیل شده است که اگر مدیریت نشود، عواقب جبران‌ناپذیری برای محیط‌زیست، اقتصاد و زندگی مردم خواهد داشت. این پدیده نه تنها نتیجه کمبود آب، بلکه نشانه‌ای از سوءمدیریت منابع طبیعی است. برای مقابله با این بحران، نیاز به عزم ملی، مدیریت علمی و همراهی مردم وجود دارد.
در همین رابطه محسن قدرتی، پژوهشگر اجتماعی در این باره به تجارت‌نیوز می‌گوید: عموما وقتی مساله فرونشست زمین مطرح می‌شود عوامل زیست محیطی و اقتصادی و حتی سیاسی بیش از همه مورد توجه قرار می‌گیرد در حالی که پیامدهای اجتماعی این بحران بسیار بیشتر خواهد بود.
او می‌افزاید: فرونشست زمین وقتی افزایش پیدا کند بیش از همه شهرها و روستاها را غیر قابل سکونت خواهد کرد. این یعنی اجبار به مهاجرت و در نتیجه افزایش حاشیه‌نشینی در دیگر شهرها و استان‌های کشور. بروز این بحران معیشت و زندگی تعداد بسیاری از مردم را دستخوش تغییر و تحول می‌کند و وضعیت کسب و کار و تامین هزینه‌های زندگی با چالش‌های متعددی مواجه می‌شود.
بیکاری، مهاجرت و افزایش حاشیه‌نشینی از عواقبی است که بحران فرو نشست زمین به دنبال دارد
این پژوهشگر اجتماعی اظهار می‌دارد: بیکاری، مهاجرت و افزایش حاشیه‌نشینی همه از عواقبی است که بحران فرو نشست زمین به دنبال دارد. تمام این موارد عامل بروز آسیب‌های اجتماعی و افزایش بزه در جامعه خواهد بود.
کوچ اجباری و زندگی بی پشتوانه آمار جرایم را بالا می‌برد
قدرتی در بخش دیگری از سخنان خود می‌گوید: وقتی افراد به دلایل مختلف مجبور به کوچ اجباری از شهر و روستای خود می‌شوند به این معنی است که مجبورند زندگی بدون پشتوانه‌ای را در جای دیگری شروع کنند. شهر یا روستایی که دچار فرونشست شده قطعا دیگر قابل سکونت نیست و افراد مجبورند خانه و کاشانه خود را بدون اینکه برایشان پشتوانه مالی داشته باشد ترک کنند.
ادامه این روند در سال‌های پیش‌رو حتی تهران را هم غیر قابل سکونت خواهد کرداو می‌افزاید: در شرایط کنونی اقتصادی شروع یک زندگی در شهری دیگر بدون هیچ پشتوانه‌ای قطعا با چالش‌های بسیاری همراه خواهد بود. شاید الان ما هنوز به آن نقطه نرسیده باشیم اما ادامه این روند در سال‌های پیش‌رو حتی تهران را هم غیر قابل سکونت خواهد کرد.
کدام شهرها بیش از بقیه در خطر فرونشست زمین هستند؟
طبق گزارش‌های سازمان زمین‌شناسی، بیشترین نرخ فرونشست در استان‌های اصفهان، یزد، کرمان، فارس، خراسان رضوی، تهران و البرز مشاهده شده است.
در اصفهان نرخ فرونشست در برخی دشت‌ها به بیش از ۳۰ سانتی‌متر در سال رسیده است. در جنوب تهران، مناطق شهریار و ورامین از بالاترین نرخ فرونشست برخوردارند. یزد و رفسنجان نیز به دلیل برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، به شدت آسیب‌پذیر شده‌اند.
این در حالی است که به‌طور معمول، نرخ بحرانی فرونشست در دنیا ۴ میلی‌متر در سال در نظر گرفته می‌شود؛ هر منطقه‌ای که بیش از این مقدار دچار فرونشست شود، در معرض تهدید جدی قرار دارد.
مهم‌ترین دلیل فرونشست در ایران برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است همچنین مهدی نادری، استاد زمین‌شناسی درباره علل اصلی فرونشست زمین می‌گوید: مهم‌ترین دلیل فرونشست در ایران برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است. در شرایطی که بارش‌ها کاهش یافته و سفره‌های آب زیرزمینی تغذیه نمی‌شوند، حفر هزاران چاه عمیق و نیمه‌عمیق برای کشاورزی و صنعت باعث خالی شدن لایه‌های زیرین خاک می‌شود. این فضای خالی در نهایت فرو می‌ریزد و زمین دچار نشست می‌شود. متأسفانه نرخ فرونشست در ایران ۲۰ تا ۳۰ برابر بیشتر از حد بحرانی جهانی است. او هشدار می‌دهد: اگر روند فعلی ادامه پیدا کند، در آینده‌ای نه چندان دور برخی شهرهای بزرگ مثل اصفهان و تهران با خطر غیرقابل سکونت شدن روبه‌رو خواهند شد. این اتفاق می‌تواند عواقب بدی به دنبال داشته باشد و اداره کلان شهرها را با مشکل مواجه کند. چرا که قطعا سیل عظیمی از جمعیت به سوی شهرهایی که قابل سکونت هستند رهسپار می‌شوند. فرونشست به تدریج زیرساخت‌های شهری مثل جاده‌ها، خطوط انتقال گاز، شبکه فاضلاب و حتی فرودگاه‌ها را تهدید می‌کند نادری می‌افزاید: فرونشست به تدریج زیرساخت‌های شهری مثل جاده‌ها، خطوط انتقال گاز، شبکه فاضلاب و حتی فرودگاه‌ها را تهدید می‌کند. در کنار آن، مهاجرت اجباری روستاییان و کشاورزان به شهرها، موج جدیدی از بحران‌های اجتماعی و اقتصادی را رقم خواهد زد.آنچه امروز به‌عنوان بحران شناخته می‌شود، فردا می‌تواند به فاجعه‌ای ملی بدل شود
