شبکه اجتماعی ایکس در به‌روزرسانی جدید خود قابلیتی اضافه کرده که موقعیت جغرافیایی و نوع اتصال کاربران را نمایش می‌دهد؛ ویژگی‌ای که در ایران به‌طور ناخواسته دسترسی برخی چهره‌های سیاسی و رسانه‌ای به «اینترنت سفید» را افشا کرده است. این موضوع موجی از واکنش‌ها و بحث‌ها درباره نابرابری دیجیتال، تبعیض در دسترسی به اینترنت و تناقض میان گفتار و رفتار مسئولان برانگیخته است.
تینا مزدکی- شبکه اجتماعی ایکس (توییتر سابق) در تازه‌ترین به‌روزرسانی خود، از قابلیت جدیدی تحت عنوان «About this account» (درباره این حساب) رونمایی کرد. این ویژگی که طبق ادعای مالکان این پلتفرم با هدف شفاف‌سازی و مقابله با فعالیت‌های غیرواقعی طراحی شده، در ایران کارکردی کاملاً متفاوت و افشاگرانه پیدا کرده است؛ رویدادی که در روزهای اخیر فضای توییتر فارسی را تحت‌الشعاع قرار داده و بحث‌های داغی را پیرامون دسترسی‌های تبعیض‌آمیز به اینترنت یا همان «اینترنت سفید» برانگیخته است.
ماهیت فنی ماجرا: تلاش برای شکار ربات‌ها
بر اساس بیانیه رسمی ایکس، از این پس اطلاعاتی شامل «موقعیت جغرافیایی تقریبی»، «نوع اتصال» و «تاریخچه تغییرات نام کاربری» برای عموم کاربران قابل مشاهده است. نیکیتا بیر، مدیر محصول ایکس، در تشریح فلسفه این تغییرات اعلام کرده است که هدف اصلی، توانمندسازی کاربران برای تشخیص تعاملات واقعی از فعالیت‌های مخرب است.
به گفته بیر، در دورانی که هوش مصنوعی تشخیص ربات‌ها را دشوار کرده، این شفافیت به کاربران کمک می‌کند تا بفهمند آیا حسابی که ادعای حضور در یک کشور خاص را دارد، واقعاً از همان منطقه فعالیت می‌کند یا خیر. ایکس البته برای حفظ حریم خصوصی کاربران در مناطق حساس، امکانی را در تنظیمات فراهم کرده تا به جای نمایش دقیق کشور، تنها قاره یا منطقه کلی فعالیت نمایش داده شود؛ تمهیدی که برای محافظت از کاربران تحت فشار حکومت‌ها در نظر گرفته شده است.
باگِ شفافیت یا افشای رانت؟
اما آنچه در سطح جهانی یک قابلیت امنیتی محسوب می‌شود، در اکوسیستم دیجیتال ایران به ابزاری برای راستی‌آزمایی ادعاهای سیاسی تبدیل شده است. با توجه به فیلترینگ گسترده شبکه اجتماعی ایکس در کشور، دسترسی کاربران عادی تنها از طریق ابزارهای تغییر آی‌پی (فیلترشکن) ممکن است. بنابراین، منطق فنی حکم می‌کند که در بخش موقعیت مکانی کاربران ساکن کشور، نام کشورهای خارجی درج شود یا در صورت استفاده از ابزارهای خاص، یک علامت تعجب (!) به نشانه عدم تشخیص دقیق موقعیت نمایش داده شود.
چالش از آنجا آغاز شد که کاربران کنجکاو ایرانی متوجه شدند در بخش اطلاعات حساب برخی چهره‌های سیاسی و رسانه‌ای، به صراحت نام «ایران» درج شده است. این نشانگر فنی تنها یک معنا دارد: کاربر مذکور بدون نیاز به فیلترشکن و با استفاده از اینترنت بدون فیلتر (اینترنت سفید) به شبکه متصل شده است.
تناقض در گفتار و رفتار
بررسی‌های میدانی در توییتر فارسی نشان می‌دهد که این قابلیت جدید، بسیاری از چهره‌های مدافع فیلترینگ را در موقعیت دشواری قرار داده است. داده‌های منتشر شده حاکی از آن است که افرادی همچون حمید رسایی، وحید اشتری و رضا رشیدپور از جمله کسانی هستند که سیستم‌های ایکس، موقعیت آنها را «ایران» تشخیص داده است؛ موضوعی که شائبه دسترسی آنها به اینترنت طبقاتی را تقویت می‌کند.
نکته تأمل‌برانگیزتر، مشاهده این وضعیت در اکانت‌هایی است که خود را از فعالان آزادی اینترنت معرفی می‌کنند اما داده‌های فنی، دسترسی ویژه آنها را افشا کرده است.
دوقطبی سیاسی در آینه فناوری
این قابلیت همچنین تفاوت معناداری را در سطح دسترسی مقامات عالی‌رتبه سیاسی نیز آشکار کرده است. به عنوان نمونه گزارش‌ها نشان می‌دهد که حساب کاربری حسن روحانی، رئیس‌جمهور سابق که اخیراً خواستار رفع فیلترینگ شده بود، فاقد دسترسی به اینترنت سفید است (عدم نمایش نام ایران)، در حالی که داده‌های حساب سعید جلیلی، از مخالفان جدی رفع فیلتر، نشان‌دهنده استفاده او از اینترنت بدون محدودیت است.
به نظر می‌رسد قابلیت جدید ایکس، ناخواسته به ابزاری برای قضاوت افکار عمومی درباره صداقت مسئولین در مواجهه با مسئله فیلترینگ تبدیل شده است؛ ابزاری که نشان می‌دهد چه کسانی پشت دیوارهای فیلترینگ مانده‌اند و چه کسانی از درهای پشتی عبور می‌کنند.
این تصمیم ایکس، واکنش‌های بسیار زیادی را برانگیخت؛ قربانعلی صلواتیان، جانباز و فرمانده هشت سال دفاع مقدس در توییتی نوشت:« بسیاری از مخالفین رفع فیلترینگ که مسئولیت دارند، قبلا از خودشان رفع فیلتر کرده‌اند یعنی سیم کارت سفید دارند، یعنی اخلاقا خیلی با شرفند.»
یغما فشخامی از روزنامه‌نگاران فعال در توییتر هم نوشت:« با سیمکارت سفید در توییتر برای مردم نسخه فیلترینگ تجویز می‌کنند»
حامد بیدی، کنشگر حق اینترنت، نیز با انتشار پستی نوشت:«عمری همه چیز در «طبقه سیاسی» آنها با ما فرق داشته. فقط بحث سیمکارت‌های سفیدشان نیست. گزینش استخدام‌هایشان، مناقصه‌های نان و آب‌دارشان، زمین‌های رانتی تعاونی‌هایشان، مجوزهای یک‌روزه‌شان، همه زندگی‌شان سفید بوده. به قیمت سیاهی زندگی مردم.»
سایر کاربران ایکس هم واکنش‌های گسترده‌ای نشان دادند که در ادامه برخی از آنها را می‌بینید:
این اتفاق بار دیگر شکاف دیجیتال و نابرابری در دسترسی به اینترنت کشور ما را نشان می‌دهد؛ جایی که دسترسی به اینترنت سفید یا فیلترشکن به یک مزیت اجتماعی و سیاسی تبدیل شده و گروهی از کاربران قادرند محدودیت‌ها را دور بزنند، در حالی که بخش عمده مردم با محدودیت‌ها و فیلترینگ دست و پنجه نرم می‌کنند. این اختلاف نه تنها دسترسی به اطلاعات و آزادی بیان را محدود می‌کند، بلکه اعتماد عمومی به وعده‌ها و مواضع سیاسی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
واقعیت استفاده برخی چهره‌ها از اینترنت سفید در حالی که خود مدافع فیلترینگ بوده‌اند، تصویر واضحی از نابرابری دیجیتال و تبعیض طبقاتی ارائه می‌دهد. گویا محدودیت‌ها و قوانین اینترنتی بیشتر بر زندگی روزمره مردم عادی تأثیر می‌گذارد و دسترسی آزاد به اطلاعات و شبکه‌های جهانی برای قشر حاکم یا برخوردار آسان‌تر است، آن هم در حالی که بخش بزرگتری از جامعه همچنان با فیلترینگ و محرومیت دیجیتال مواجه است.
