آرمان زارعی-روزنامه نگار: در بازار امروز، برنج دیگر فقط یک کالای خوراکی نیست؛ هر دانه‌اش نشانی از تورم انباشته، افت قدرت خرید و فشار معیشتی است. تازه‌ترین داده‌های رسمی مرکز آمار ایران از مهرماه 1404 نشان می‌دهد متوسط قیمت برنج ایرانی درجه‌یک در بازار خرده‌فروشی به حدود 330 هزار تومان رسیده؛ در حالی‌که همین رقم در مهر سال گذشته حدود 130 هزار تومان بود. یعنی در فاصله دوازده‌ماهه، قیمت این کالای اساسی تقریباً دو و نیم برابر شده است.
افزایش قیمت فقط به برنج ایرانی محدود نیست. برنج خارجی درجه‌یک هم در ماه‌های اخیر رشد چشمگیری داشته و در مهر امسال به‌طور میانگین حدود 95 هزار تومان فروخته شده است؛ رقمی که نسبت به شهریور همین سال نزدیک به 8 درصد و در مقایسه با مهر پارسال نزدیک به 90 درصد افزایش یافته است. با این روند، حتی برنج خارجی هم دیگر آن جایگزین اقتصادی سابق نیست و برای بسیاری از خانواده‌ها به کالایی نسبتاً گران تبدیل شده است.
افزایش بیش از 140 درصدی قیمت برنج
پیش از این رضا کنگری، رئیس اتحادیه بنکداران مواد غذایی، در گفتگو با خبرآنلاین درباره وضعیت بازار برنج و دلایل افزایش قیمت‌ها توضیح داد. وی با اشاره به افزایش بیش از 146 درصدی قیمت برنج ایرانی در یک سال گذشته گفت: «پارسال این موقع قیمت برنج بین 70 تا 90 هزار تومان بود. وزارت جهاد کشاورزی برای حمایت از تولید داخل، واردکنندگان را تشویق کرد که به ازای هر کیلو برنج ایرانی، دو کیلو برنج وارد کنند. این اقدام باعث شد خرید انبوه صورت گیرد و کالا از دست کشاورز و بازار جمع شود و عملاً نوعی انحصار ایجاد شد.»
در این شرایط، مقایسه تاریخی این اعداد تصویر روشنی از عمق تورم در یک دهه گذشته به‌دست می‌دهد. در سال 1394، بر اساس داده‌های بانک مرکزی، میانگین قیمت هر کیلو برنج ایرانی ممتاز حدود 7 هزار و 500 تومان و برنج خارجی حدود 4 هزار تومان بود. به بیان ساده، قیمت برنج ایرانی طی ده سال بیش از 40 برابر و قیمت برنج خارجی حدود بیست‌وچهار برابر شده است. در همان سال، حداقل حقوق کارگران حدود 712 هزار تومان بود؛ با این رقم، یک خانوار می‌توانست نزدیک به 95 کیلو برنج ایرانی خریداری کند. اما در سال 1404، با حداقل حقوق 10 میلیون و 390 هزار تومان همین خانواده فقط قادر به خرید 27 تا 31 کیلو برنج ایرانی است.
این مقایسه ساده، شکاف میان دستمزد و هزینه زندگی را بهتر از هر شاخص اقتصادی دیگری آشکار می‌کند. در حالی که طی ده سال گذشته حداقل دستمزد حدود 12 برابر رشد کرده، قیمت برنج 40 برابر افزایش یافته است. در نتیجه، سهم برنج از سبد مصرفی خانوارها به‌شدت کاهش یافته و بسیاری از مردم ناچار به حذف یا جایگزینی آن شده‌اند.
گزارش‌ها از بازارهای شمال کشور، جایی که برنج ایرانی تولید می‌شود، تصویر دیگری از این واقعیت تلخ ارائه می‌دهد. کشاورزان می‌گویند هزینه‌های تولید از بذر تا کود و ماشین‌آلات، در چند سال اخیر چند برابر شده و همین موضوع باعث شده قیمت تمام‌شده برنج افزایش یابد. در عین حال، کاهش قدرت خرید مصرف‌کننده باعث شده بخشی از برنج تولیدی روی دست فروشندگان بماند.
همچنین یکی از فروشندگان در بازار تهران می‌گوید: «قبلاً مشتری‌ها کیسه کامل می‌خریدند، الان بیشتر مردم نیم کیلو یا یک کیلو می‌گیرند. خرید کیلویی شده، نه کیسه‌ای.»
چرا قیمت برنج گران شد؟
اما چرا قیمت برنج در مقایسه با سایر کالاهای اساسی چنین جهش بی‌سابقه‌ای داشته؟ کارشناسان سه عامل اصلی را مؤثر می‌دانند: کاهش سطح زیرکشت در برخی مناطق شمالی به‌دلیل کمبود آب، افزایش هزینه واردات و وابستگی به نرخ ارز، و در نهایت رشد مداوم هزینه حمل‌ونقل و بسته‌بندی. به گفته فعالان بازار، قیمت تمام‌شده هر کیلو برنج ایرانی در سال جاری به‌دلیل افزایش بهای سوخت، دستمزد کارگر و کرایه حمل حداقل 60 درصد رشد داشته است.
از سوی دیگر، برنج خارجی نیز از نوسانات بازار جهانی و تغییر نرخ ارز در امان نمانده است. با توجه به اینکه عمده برنج وارداتی ایران از کشورهایی چون هند، پاکستان و تایلند تأمین می‌شود، تحولات سیاسی و محدودیت‌های صادراتی این کشورها نیز مستقیماً بر قیمت نهایی در ایران تأثیر گذاشته است. در ماه‌های اخیر هند صادرات برخی انواع برنج غیر باسماتی را محدود کرده و این موضوع، واردکنندگان ایرانی را با کمبود عرضه و رشد قیمت مواجه کرده است.
افزایش نرخ ارز نیز تأثیری تعیین‌کننده بر قیمت برنج خارجی داشته است. در حالی که در سال 1394 دلار حدود 3300 تومان بود، اکنون در بازار آزاد به بیش از 100 هزار تومان رسیده است. همین جهش ارزی، یکی از دلایل اصلی افزایش چند ده برابری قیمت برنج در دهه اخیر به شمار می‌رود.
در گفت‌وگو با یکی از خریداران در بازار، زنی خانه‌دار می‌گوید: «برنج ایرانی دیگه تو سفره‌مون نیست، فقط برای مهمونی‌ها می‌خریم. برای مصرف روزمره برنج پاکستانی می‌گیرم، اونم قسطی.»
در کنار کاهش مصرف، کیفیت نیز قربانی گرانی شده است. فروشندگان از افزایش چشمگیر تقلب در بازار برنج می‌گویند؛ از اختلاط برنج‌های خارجی با ایرانی گرفته تا عرضه برنج‌های کهنه به‌جای تازه. این موضوع نه‌تنها به اعتماد مصرف‌کننده لطمه زده، بلکه سلامت غذایی مردم را نیز تهدید می‌کند.
بررسی روند قیمتی برنج در بازارهای جهانی هم نشان می‌دهد هرچند در سال 2024 میلادی قیمت جهانی برنج حدود 15 درصد افزایش یافته، اما جهش 150 درصدی در ایران عمدتاً ناشی از عوامل داخلی است؛ از نوسانات نرخ ارز و هزینه‌های حمل‌ونقل گرفته تا سیاست‌های ناهماهنگ تنظیم بازار.
در مجموع می توان گفت برنجی که روزگاری غذای مشترک همه طبقات بود، امروز به کالایی تبدیل شده که بخش بزرگی از جامعه برای خریدش باید حساب‌وکتاب کنند. در سال 1394، پخت برنج ایرانی در خانه‌ها عادی بود؛ امروز اما برای بسیاری به مناسبت خاصی تبدیل شده است. از 7 هزار تومان تا 330 هزار تومان، مسیر ده ساله‌ای طی شده که در آن، قدرت خرید مردم جا مانده و سفره‌ها کوچک‌تر شده‌اند.
