ساویز صحت کاشانی-رئیس انجمن علمی هوای پاک ایران: آلودگی هوا همواره متأثر از تغییرات اقلیمی و مداخلات انسانی است. در همین ارتباط باید به نتایج گزارش‌های هیئت بین‌المللی تغییر اقلیم (IPCC) در انتشار گازهای گلخانه‌ای، اشاره کنم که نشان می‌دهد بیش از 75 درصد این انتشارها ناشی از فعالیت‌های بخش انرژی است و همین سهم بالا ضرورت تولید انرژی پاک و بهبود بهره‌وری را بیش از پیش برجسته می‌کند.
سطوح ناسالم ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرومتر و دی‌اکسید نیتروژن ناشی از سوخت‌های فسیلی به‌طور قابل توجهی از نقاط مشترک گازهای گلخانه‌ای و آلودگی هوا بوده که بر اهمیت کنترل همزمان هر دو موضوع تاکید دارد. در کنار آلاینده‌های انسان‌زاد، چشمه‌های انتشار طبیعی نیز وجود دارند؛ مانند گردوخاک که حدود 40 درصد از کل هواویزهای جو پایین را تشکیل می‌دهد. این ذرات می‌توانند تا یک هفته در جو باقی بمانند و حتی بر فراز قاره‌ها ترابرد شده و آثار محلی و منطقه‌ای به همراه داشته باشند. اینجاست که نقش «دیپلماسی محیط‌زیست» و همکاری‌های بین‌المللی بیش از پیش آشکار می‌شود. همان‌گونه که هموطنان ما به‌ویژه در استان‌های نیمه غربی کشور تجربه می‌کنند، فعال‌شدن چشمه‌های گردوخاک از اواسط بهار تا اواسط تابستان آسیب‌پذیری مناطق مرزی را افزایش داده و تحقیقات وزارت بهداشت نیز نشان می‌دهد گردوخاک علاوه بر اثرات شدید بر دستگاه تنفسی و قلبی‌عروقی، آثار اجتماعی جدی در استان‌هایی مانند ایلام ایجاد کرده است. همین وضعیت در استان سیستان و بلوچستان نیز مشاهده می‌شود. شهر زابل در سال 2016 از منظر ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرومت به‌عنوان آلوده‌ترین شهر جهان شناخته شد.
در کنار این داده‌ها، سازمان جهانی بهداشت اعلام می‌کند حدود 99 درصد مردم جهان تحت تأثیر هوای نامطلوب هستند و غلظت آلاینده‌ها معمولاً فراتر از حدود مجاز کیفیت مطلوب هوا قرار دارد. بر اساس برآورد سازمان جهانی بهداشت، سالانه بیش از 13 میلیون مرگ در جهان به دلیل عوامل محیطی قابل اجتناب، از جمله آلودگی هوا رخ می‌دهد. این آمار را باید در کنار اعلام چند روز گذشته کمیسیون بهداشت مجلس قرار داد که هزینه درمان بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا را سالانه 12 میلیارد دلار عنوان کرده است؛ رقمی بسیار نگران‌کننده. همچنین گزارش وزارت بهداشت در سال جاری نشان می‌دهد حدود 58 هزار مرگ در کشور ناشی از آلودگی هواست؛ آماری که بیش از دو برابر تلفات تصادفات جاده‌ای است.
علی‌رغم وجود «قانون هوای پاک» که از سال 1396 تصویب و لازم‌الاجراست، اجرای یکپارچه این قانون هنوز محقق نشده است. سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌عنوان ناظر، تلاش‌های قابل تقدیری داشته اما اجرای کامل قانون نیازمند اراده ملی و مشارکت تمامی 21 دستگاه اجرایی است. شناسایی منافع مشترک و اتخاذ سیاست‌های هم‌افزا در مدیریت و کاهش آلودگی هوا از ضروریات امروز کشور است.
یکی دیگر از چالش‌های اصلی، توسعه اقدامات دانش‌محور است. همکاری‌های ملی و فرامرزی در حوزه آلودگی هوا، به‌ویژه در زمینه یکپارچه‌سازی گزارش‌ها و نظارت مستمر، در دنیا موفق بوده اما در کشور ما همچنان با ابهام و تعلل مواجه است. نمونه‌ای از ضرورت این همکاری‌ها، موضوع بلندمرتبه‌سازی در منطقه 22 تهران است. از زمانی که ساخت‌وسازهای گسترده در منطقه 22 آغاز شد، گزارش‌هایی تهیه و حتی به رئیس محترم مجلس ارائه شد. منطقه 22 در محل کوریدور باد تهران است و وزش باد غالب از غرب، نقش تعیین‌کننده‌ای در جاروب آلاینده‌ها در کلان‌شهر تهران دارد. اما افزایش ساخت‌وسازها، به‌ویژه بناهای مرتفع، این مسیر باد را مختل کرده است. مدل‌سازی‌های دانشگاهی نیز کاهش سرعت باد و افزایش پدیده حبس آلاینده‌ها را تأیید می‌کند.
این آثار ممکن است در کوتاه‌مدت محسوس نباشد اما به‌صورت خزنده و غیرخطی تأثیر گذار است. دخالت‌های انسانی در کنار تغییرات اقلیمی، سهم مهمی در گسترش گردوخاک دارد. دیپلماسی محیط‌زیست در تعامل با کشورهای همسایه بویژه در مورد گردوخاک ضروری است. پژوهشگاه هواشناسی با نظارت سازمان حفاظت محیط‌زیست چندین پروژه ملی برای شناسایی چشمه‌های گردوخاک داخلی و فرامرزی و تدوین برنامه اقدام برای 25 کشور انجام داده است. همچنین مدل‌سازی و پیش‌بینی آلاینده‌ها برای 9 کلان‌شهر کشور اجرا شده است. این سامانه اکنون عملیاتی است و سازمان هواشناسی روزانه پیش‌بینی آلودگی هوا را منتشر می‌کند. این اقدام در راستای اجرای ماده 3 آئین‌نامه اجرایی قانون هوای پاک انجام شده است.
آلودگی هوا متأثر از واداشت‌های اقلیمی، چه طبیعی و چه ناشی از مداخلات انسانی می‌باشد. خشک‌شدن دریاچه ارومیه نمونه‌ای از عواملی است که می‌تواند چشمه‌های گردو خاک محلی ایجاد کرده و آسیب جدی برای ساکنان محلی داشته باشد. تالاب شادگان نیز در فصل‌های سرد سال، با وزش بادهای جنوب‌شرقی بر فراز خلیج فارس متأثر از استقرار جبهه سرد در منطقه، به چشمه گردوخاک داخلی تبدیل می‌شود.
